بخشی از مقاله
چکیده :
مهم ترین ابزار نظام آموزش و پرورش برای ایجاد و تقویت هویّت انقلابی به ذهن و ضمیر دانش آموزان، کتاب های درسی است . از دیدگاه برنامه ریزان درسی، کتابهای درسی »تاریخ« یکی از ابزارهای مهّم رسیدن به این هدف استکه ظرفیت ایجاد و انتقال هویّت انقلابی در دانش آموزان را دارند. تحلیل محتوای این کتاب ها به ویژه در مقطع متوسطه میتواند، روشنسازد که مؤلّفان آنها، تا چه حد توانسته اند ویژگی ها،بایدها و نبایدهای دینی، عقاید و هویّت انقلابی را در لابهلای مطالب خویش، به دانش آموزان انتقال دهند و در جهت درونی سازی آنها مؤثر عمل کنند.
مسئله اصلی پژوهش حاضر پاسخ به این سؤال بوده است: کتاب های درسی تاریخ دوره متوسطه رشته های علوم انسانی از سال 1357 تا 1388 ه. ش به چه میزان به مؤلفه های هویت انقلابی توجه داشته اند؟ روش اجرای این پژوهش تحلیل محتوا و جامعه آماری آن کلیه ی کتابهای درسی تاریخ دوره متوسطه رشته علوم انسانی ازسال 1357 تا 1388ه.ش بوده است. دستاورد مقاله حاکی از آن است که در کتاب های درسی تاریخ مقطع متوسطه علوم انسانی، به مؤلفه ها و مفاهیم مرتبط با هویت انقلابی توجه زیادی شده است و نقش مهمی در تحقق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ایفا کرده اند.
مقدّمه:
در نظام آموزشی ایران که از نوع نظام های آموزشی متمرکز است کتاب های درسی تاریخاهمّیّت فراوانی دارند و به همین دلیل توجّه به محتوای این کتاب ها و برّرسی و تحلیل محتوای آنها از زوایای گوناگون، از اموری است که باید مورد توجّه دست اندرکاران و مسئولان دستگاه تعلیم و تربیت قرار گیرد. درباره نقش مهم نهاد آموزش و پرورش در هویت سازی صاحب نظران و پژوهشگران نظراتی ارائه کرده اند. به عنوان نمونه مشایخی می نویسد: نهاد» آموزش و پرورش با ابزارهای مختلف خود از جمله کتابهای درسی و معلّمان، نقش برجستهای در هویّت سازی دارد و به کمک کتابهای درسی می تواند مبانی و مقولههای هویّت را به خوبی تبیین کند و در اختیار جامعه قرار دهد.
تلاش و کوششی که آموزش و پرورش از طریق کتب درسی برای تبیین مؤلفههای هویّت ایرانی-اسلامی دارد، بر همگان روشن است. در اغلب جوامع امروز، نهادهای آموزش و پرورش، ابزارهای مهم تحقق اهداف، مقاصد اجتماعی به شمار میروند . آموزش و پرورش رسمی، وسیلهای مهم برای تبدیل جامعهای نامتجانس به جامعهای یگانه و یکپارچه است که این امر از طریق توسعه و تقویت فرهنگ و هویّت مشترک امکانپذیر است.
مدارس از طریق آموزش زبان رسمی به یکپارچگی اقوام مختلف داخل کشور کمک کردهتعلّ،ق به یک ملّیت را در آنان تقویت می کند« - علاقهبند،. - 71: 1372 شعاری نژاد درباره اهمیت جایگاه آموزش و پرورش در تقویتفرهنگ و هویّت مشترک ایرانی- اسلامی بین نسلها و گروه های مختلف اجتماعی می نویسد: »آموزش و پرورش باید با ایجاد تعامل و تناسب و به وجود آوردن فرهنگ هویّت مشترک ایرانی - اسلامی بین نسلها و گروههای مختلف که همزمان در کشور زندگی می کنند، تعارضی را که در تعریف از مفهوم و مصادیق هویّت بین نسلها، وجود دارد ازمیان بر دارد.
بنابراین حکومت به کمک نهدا آموزش و پرورش به ترویج و تثبیت مؤلفه های هویّت ملّی -دینی می پردازد و به جامعه درباه مؤلفههای هویّتملّی-دینی آگاهی می بخشد. پس آشنا کردن و تثبیت هویت واقعی و فراگیر جزء کار کردهای آموزش و پرورش است تا دانشآموزان ارزشهای ملّی، تاریخی، دینی،اسلامی، مذهبی وانقلابی خود را بشناسند. یکی از ابزارهای مهم در آموزش و پرورش - به ویژه در نظام های آموزشی متمرکز- کتاب درسی است.
در این نوع نظام ها کتاب، همواره نقش اساسی در اجرای برنامه های درسی را بر عهده دارد و درواقع این نوع از نظام ها را می توان »کتاب محوردانست؛« چرا که کتاب درسی، اساس تمام فعّالیّت های آموزشی استطریق.از محتوای کتاب های درسی می توان؛ ، مؤلّفه ها و عناصِر و نمادهای هویّت اسلامی را به دانش آموزان شناساند و با بهره گیری از شیوه های نوین و فعّال تدریس، آنها را به هویّت ملّی و دینی خود علاقه مند ساخت .« - شعاری نژاد، - 300 :1386 . - 304
هر نظام آموزشی برای انتقال ارزش های دینی، کتاب های مختلفی را با عناوین وسرفصل های مشخص و هدفمند تالیف کرده و وارد نظام آموزش وپرورش خود می کند.از آن جا که کتاب های درسی تجلی گاه سیاستهای فرهنگی، دینی، سیاسی و اجتماعی کشورها است، این سیاستها باید به گونه ای تدوین شوند که دانش آموزان را با مؤلفهها و مصداقهایفرهنگ و هویّت ِ ملّی- میهنی و دینی کشور خود آشنا سازد.
مشایخی در این باره می نویسد: »یکی از مسایل مهم در این خصوص آن است که با تغییر سیاست دولتها، اهداف و سیاستهای کلی و فلسفه حاکم بر نظام تعلیم و تربیت، و به تبع آن مواد و محتوای کتاب های درسی، نحوه تألیف وحتی نحوه آموزش آنها دچار تغییر شودمی. به ویژه در کشورهایی که گردشِ تمامِ چرخهای آن از یک دستگاه مقتدر مرکزی نیرو میگیرد و نظارت ویژه ای بر نمادهای فرهنگی از جمله دستگاه تعلیم و تربیت اعمال میشود. وزارت آموزش و پرورش در چنین کشورهایی به صورت انحصاری محتوایِ کتاب های درسی را تهیه میکند «. - مشایخی، - 100:1337
پیشینه پژوهش و جنبه نوآوری موضوع:
اهمیّت توجه به هویّت ملی، دینی، انقلابی، قومی بر کسی پوشیده نیست از این رو موسسات علمی متعددی و افراد بسیار زیادی در داخل و خارج کشور، در سالهای اخیر، به موضوع هویت و بررسی آن پرداخته اند و کتاب ها و مقالات فراوانی هم در این باره منتشر شده است اما درباره ی هویت دینی به طور اختصاصی در کتاب های تاریخ و از سال 1357 به بعد، کتاب یا پایان نامه ای به نگارش درنیامده است.
مهم ترین مقالات و پژوهش هایی که در باره موضوع هویت در کتاب های درسی در ایران مرتبط می باشد و با تحقیق حاضر ارتباط دارند عبارتند: محمد رضا عسکرانی، دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه تبریز، در مقاله " هویت ایرانی در کتابهای درسی از نخستین کتاب های تاریخ مدارس تا سالهای "1320 به بررسی هویت ایرانی در کتاب های تاریخ پرداخته است. در مقاله مذکور فقط به هویت ایرانی یا ملی و فقط هم در کتابهای درسی تاریخ قبل از انقلاب اسلامی پرداخته شده است و نتیجه کلی این پژوهش این بود که در محتوای کتابهای درسی مورد نظر به مؤلفه های هویت ایرانی خیلی زیاد توجه شده است.
- صالحی عمران و دیگران در سالبا 1387هدفِ توصیفِ میزانِ توجّه به مؤلّفههای هویّت ملَی در کتابهای درسی دوره آموزش راهنمایی ایران، تحقیقی با عنوان »بررسی میزان توجه به مؤلّفههای هویّت ملَی در کتابهای درسی دوره راهنمایی« انجام دادهاند. در این پژوهش، هر یک از هویّتهای باستانی، دینی مذهبی و فرهنگ غرب مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس یافتههای پژوهش، توجّه متعادلی به عناصر و مؤلّفههای هویّت ملَی نشده است؛ بیشترین ضریب اهمیّت در میان درسها و صفحات کتابهای درسی این دوره، به مقوله دینی مذهبی اختصاص دارد و از مجموع درسهای دوره راهنمایی، در 299 درس، با 931 صفحه به مقوله دینی و مذهبی، در 96 درس، با 161صفحه به مقوله باستانی و ملَی و در 21 درس، با 46 صفحه به ارزشهای فرهنگ غرب توجه شده است.
- ابراهیم صالحی عمران و طناز شکیباییان در مقاله ای با عنوان " بررسی میزان توجه به مولفه های هویت ملی در کتابهای درسی دوره ابتدایی سال تحصیلی «1381-1382 با استفاده از روش تحلیلی محتوا به بررسی موضوع پرداخته اند. در این پژوهش 512 درس ، 3199 صفحه و 3332 تصویر ، در چهار مقوله ارزش های هویت ملی ، ارزشهای هویت مذهبی ، ارزش های هویت انقلابی و سایر مقولههایی که محقق با تعریف خود تعیین کرده است ، مورد تحلیل قرار گرفت.
- داور شیخاوندی - 1386 - در مقاله ای با نام » بازتاب هویت اقوام ایرانی در کتاب های درسی « درباره هویت اقوام ایرانی و نحوه ارائه و بسامد آن در برخی کتاب های درسی مقاطع تحصیلی ابتدائی ، راهنمایی و دبیرستان به جست و جو پرداخته است.
- خدایار و فتحی در سال 1387 پژوهشی انجام داده اند با عنوان »هویت ملی در کتاب های درسی آموزش و پرورش دوره متوسطه« و نتیجه گیری کرده اند که مؤلفان کتاب های درسی و برنامه ریزان آموزش و پرورش در ترسیم و بسامد مشخصهها و مفاهیم هویت ساز و بحث فطری هویت ملیدر کتاب های درسی عملکرد مناسبی داشته اند اما درباره مرزهای فرهنگی ایران - حوزه مدنی ایران - نسبتاً ضعیف عمل کرده اند.
- نوشین یاوری در مقاله ای با عنوان "اقوام و قومیت در کتابهای درسی در ایران " به بررسی نقش اقوام در هویت ایرانی پرداخته است.
- صالحی عمران و دیگران در سال 1387 در مقاله ای با عنوان »بررسی میزان توجه به مؤلفههای هویت ملی در کتاب های درسی دوره راهنمایی«، با هدف توصیف میزان توجه به مؤلفههای هویت ملی در کتاب های درسی دوره آموزش راهنمایی ایران، تحقیقی انجام داده اند و در این پژوهش هر یک از هویتهای باستانی ، دینی - مذهبی و فرهنگ غرب را بررسی کرده اند. بر اساس یافتههای پژوهشی، توجه متعادلی به عناصر و مؤلفههای هویت ملی نشده است.
بیشترین ضریب اهمیت در میان درس ها و صفحات کتاب های درسی این دوره به مقوله دینی - مذهبی اختصاص دارد. از مجموع درس های دوره راهنمایی، در 299 درس با 931 صفحه به مقوله دینی و مذهبی، در 96درس با 161 صفحه به مقوله باستانی و ملی و در 21 درس با 46 صفحه به ارزشهای فرهنگ غرب توجه شده است . اما مهم ترین پژوهش های که درباره هویت در کتابهای درسی تاریخ مقطع متوسطه نوشته شده است و با تحقیق حاضر بیشترین ارتباط را دارند، عبارتند :
- محمد رضا خسروانیان، دانشجوی ایرانشناسی در سال1387 در مقاله ای با عنوان "ترسیم هویت ایرانی در کتابهای تاریخ متوسطه از سال 44 تا"86؛ میزان هویت ایرانی را در کتاب های درسی تاریخ بررسی کرده است و به این نتایج دست یافته است که در کتاب های درسی تاریخ دوره پهلوی بیشترین تأکید بر آموزش مفهوم هویت ایرانی قرار گرفته و شاخصهای مرتبط با مؤلفههای هویت ایرانی از توجه و اهمیت بیشتری برخوردار است. اما در کتاب های درسی تاریخ دوره استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران ، تأکید بیشتر بر هویت دینی - جنبه اسلامی بودن هویت ملی - است و شاخصهای مرتبط با مؤلفههای هویت دینی از توجه و اهمیت بیشتری برخوردارند.
حسن امیری ، دانشجوی ایرانشناسی در سال 1388 در مقاله ای با عنوان " ترسیم هویت ایرانی در کتابهای تاریخ و ادبیات فارسی متوسظه از سال 1320 تا " 44 نشان می دهد که به مولفه ها ومفاهیم هویت ملی وایرانی خیلی بیشتر از هویت اسلامی توجه شده است. در همه ی مقالات و پژوهشهای نامبرده هویت انقلابی به طور مجزا و اختصاصی بررسی و ترسیم نشده و تنها در ذیل هویت ملی و به عنوان یکی از ارکان آن به طور مختصر بحث شده است اما در تحقیق حاضر به صورت اختصاصی و کامل به بررسی هویت انقلابی و شناخت و بررسی تمام مولفه ها ونمادهای هویت انقلابی در کتابهای تاریخ مقطع متوسطه، آن هم از سال 57 به بعد پرداخته شده است. همچنین این مقاله تنها به تحلیل محتوای کتابهای درسی تاریخ دوره ی تحصیلی متوسطه دوم در رشته های علوم انسانی بر پایه ترسیم مؤلفه ها ونمادهای هویّت انقلابی بعد از وقوع انقلاب اسلامی می پردازد.
سوالات پژوهش:
-1 در محتوای کتاب های درسی تاریخ دوره ی متوسطه رشته های علوم انسانی، فراوانی مؤلفه ها و نماد های هویت انقلابی، به چه میزان است؟ تا چه حد توانسته اند در تحقق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نقش داشته باشند.
- 2 کدامیک از مؤلّفههای هویّت انقلابی،بیشتر از دیگر مؤلّفهها مورد تاکید و توجه بوده است؟
هدف پژوهش:
هدف کلی این پزوهش، تحلیل محتوای کتابهای درسی تاریخ دوره ی تحصیلی متوسطه دوم - رشته های علوم انسانی - بر پایه ترسیم هویت انقلابی از سال 57 تا 88 ه.ش و تحقق اگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است.
