بخشی از مقاله
چکیده
تربیت در شکل گیری شخصیت و سعادت یا شقاوت انسان نقش اساسی دارد. رشد و شکوفایی ودیعه های بالقوه الهی جز در سایه ی تربیت صحیح انجام نمی گیرد. اسلام مکتبی تربیتی است که در آن ابعاد جسمانی و روحانی وجود آدمی توأمان مورد توجه است. زمینه های تربیتی در دو حوزه درونی و بیرونی قابل مطالعه می باشد. زمینه های درونی همان ودیعه های فطری الهی است که اگر در مجرای حقیقی خود قرار بگیرد عامل رشد و تعالی و اگر از مجرای حقیقی خود طغیان کند عامل انحطاط و کژ رویی خواهد بود. زمینه های بیرونی همگی در ارتباط با محیط شکل می گیرند و حاصل رشد یا انحطاط در زمینه های درونی بر آن ها تأثیر می گذارد. مقاله حاضر با هدف بررسی حوزه های تربیتی در اسلام با نظر به آیات و روایات، به روش توصیفی – تحلیلی و با رویکرد روایی به این مهم دست می یابد که: تربیت در مکتب اسلام علاوه بر اینکه انسان را موجودی دو ساحتی معرفی می کند زمینه های تربیتی او را بر مبنای عالم درون و محیط بیرون تعریف و تقسیم بندی می نماید و برای تمام اجزای این دو حوزه برنامه ریزی نموده است. در صورتی که عاملان تربیتی به این تقسیم بندی و شئونات آن توجه لازم را داشته باشند جامعه ی بشری به سمت تعالی هدایت خواهد شد.
کلید واژه: دین، تعلیم، تربیت، حوزه های تربیت
مقدمه در امر تربیت دو حوزه و زمینه اساسی بیرونی و درونی مورد توجه است که موفقیت و عدم موفقیت در مصادیق هر کدام می تواند تأثیر مثبت یا منفی بر روند تربیت بگذارد. حوزه های یاد شده هر کدام تحت تأثیر عواملی هستند. عوامل درونی اموری نشأت گرفته از درون فرد معمولاً پنهانی هستند که با مواجهه با عوامل بیرونی خود را نشان می دهند. عوامل بیرونی یا همان محیط اطراف فرد، اعم از انسان ها و شرایط محیطی هستند که بر تربیت اثر مستقیم دارند. هر یک از این عوامل می تواند نقشی مثبت یا منفی در تربیت دینی فرد ایفا کند. تربیت در مکتب اسلام به هر دو حوزه توجه ویژه و خاص دارد و در توصیف و تبیین این زمینه ها و ارائه ی برنامه های رشد و شکوفایی آن ها در راستای هدف غایی خلقت انسان که همانا تعالی روح و لقاء پروردگار است از بیان هیچ اصل و فرعی فرو گذار نکرده است.
اهمیت و جایگاه تربیت اسلامی امری بدیهی است و طبق آن بیان حوزه ها و زمینه های تربیتی و برنامه های دین برای هر یک از آن ها اهمیت بسزایی دارد. در نوشته حاضر ابتدا حوزه های درونی تربیت را به اختصار شرح داده سپس به حوزه های بیرونی تربیت و جایگاه هر کدام از منظر تربیت دینی خواهیم پرداخت. تربیت از مادهرَبَوَ«» به معنای رشد و نمو کردن - ابن فارس، 1404ق، ج8، ص - 283 یا از مادهرَبَبَ«» به معنای صاحب، خالق، مالک و مصلح - همان، 1404ق، ج8، ص - 256 و به معنای »ایجاد کردن تغییرات مطلوب در کسی یا چیزی، پرورش دادن چیزی« - انوری، 1381، ج3، ص - 1686 و »آداب و اخلاق را به کسی آموختن« - معین، 1364، ج2، ص - 1063 است. با توجه به هدف و مقصد نهایی تربیت در دین اسلام، که رسیدن به کمال و تعالی است، تعریف تربیت در حوزه اسلام »رفع موانع و ایجاد مقتضیات، برای آنکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود« - امینی، 1372، ص - 24 می باشد. .1 حوزه های درونی تربیت زمینه های درونی تربیت، مبنایی است برای زمینه های بیرونی و بدون توجه به زمینه های درونی نمی توان به روشنی زمینه های بیرونی تربیت را مورد واکاوی قرار داد. حجت ها و یاوران درونی انسان در امر تربیت، ودیعه های الهی هستند که اولین زمینه های تربیتی انسان می باشند و در صورت پرورش صحیح فرد را به سمت رستگاری سوق خواهند داد. عوامل درونی نقش عمده ای در تربیت پذیری فرد ایفا می کنند.
1.1 عقل
اولین عامل امتیاز و برتری انسان نسبت به سایر مخلوقات موهبت عقل است. همین امر او را لایق هدایت تشریعی و وحی نموده است تا در سایه ی آن به سمت فلاح و رستگاری پیش برود و مقام خلیفه اللهی را بالفعل نماید. یکی از اهداف و مسئولیت های پیامبران، احیاء و پرورش عقل و تفکر و جهل زدایی و تلاش در راه زایل نمودن پرده های تاریک جهل بوده است. هیچ مکتبی همانند اسلام برای عقل و خرد اهمیت قائل نیست. - اسماعیلی یزدی،1390ش، ص - 138 در قرآن عامل تمام انحرافات اقوام گذشته را انحراف از مسیر خرد ورزی عنوان می کند. از امام صادق - ع -
منقول است که وقتی خداوند عقل را آفرید فرمود: ومَاعِزﱠتِیخَلوَقْتُجَلَالِیخَلْقاًإِلَیﱠ هُوَمِنْکَأَحَبُوَلَا أُکْمِلُکَ إِلﱠا ﱢی إِیﱠاکَ آمُرُ وَ إِیﱠاکَ أَنْهَی وَ إِیﱠاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیﱠاکَ أُثِیب. - المحاسن، ج1، ص - 192
به عزت و جلالم سوگند که هیچ موجودی را نیافریدم که نزد من از تو محبوب تر باشد و تو را تنها در دوستانم کامل نمودم به راستی که امر و نهی و کیفر و پاداش من بر پایه ی تو خواهد بود. طبق حدیث نقل شده کیفر و پاداش الهی بر اساس عقل خواهد بود هر کس از آن بیشتر بهره گیرد به راه صواب نزدیکتر و هر کس از آن غافل شود هلاک خواهد شد. تربیت دینی در صدد پرورش عقل و به کارگیری آن است تا انسان را به سمت رستگاری رهنمون گردد. عقل همان حجت پنهانی است که برای خود فرد ظاهر و روشن است. حجت آشکار - نبی - و حجت باطنی - عقل - دو بال پرواز انسان به سوی رستگاری هستند.
البته عقل در رفع نیازهای انسان به تنهایی نارسا و عامل سردرگمی و کژاندیشی است. منشاء اختلاف عقیده میان نوابغ و دانشمندان همین نارسایی عقل صرف است که این تفاوت در دعوت انبیاء دیده نمی شود چرا که سخن آنها مورد عنایت وحی الهی است. خداوند در قرآن بعثت انبیاء را از بین برنده اختلاف میان مردم بیان می کند که طی آن کسانی که ایمان بیاورند را به حقیقت آنچه مورد اختلاف است رهبری می نماید. َ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقﱢ...» لِیَحْکُمَفِیمَابَیْناخْتَلَفُواالنﱠاسفِیهِ وَ مَا اخْتفَهَدَیلَفَاللﱠهُفِیهِ... الﱠذِینَ آمَنُوا لِمَا ْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقﱢ بِإِذْنِهِ...« - بقره، - 213 و تنها دلیل رهنمون به سوی حل اختلافات عقلی را ایمان و عمل به وحی الهی برمی شمارد.
امام علی - ع - می فرمایدلْعَاقِلُ:یَطْلُبُالْکَمَالَ. خردمند جویای کمال است - لیسی واسطی، 1376ش، ص - 32 و در جایی نهایت مرتبه انسان را کمال عقل می شماردلکلّ. شیء غایه و غایه المرء عقله. - تمیمی آمدی، 1410ق، ص - 542 عقل و خرد عامل تمییز حق از باطل و در نتیجه برگزیدن صراط مستقیم است. تنها در صورتی این توان به شکوفایی می رسد که در سایه ی تربیت صحیح باز شناخته شود. یکی از ابعاد تربیت اسلامی شکوفایی و بالفعل نمودن این موهبت الهی است.
1.2 وجدان اخلاقی و توحیدی
