بخشی از مقاله
چکیده:
بی تردید هیچ دینی به اندازه اسلام به تعلیم وتربیت اهمیت نداده است. نخستین سخنانی که بر پیامبر اسلام- صلی االله علیه وآله-وحی می شود به او دستور میدهد به نام خدا بخواند؛ خداوندی که آفریدگار انسان است و به او نوشتن با قلم را آموخته است. نوشتن و ابزار آن - قلم - از دید اسلام چنان ارزشمند است که خداوند به قلم و نوشته سوگند یاد میکند. ارزش واعتباری که قرآن برای تعلیم و تربیت و خواندن و نوشتن قائل شد، در سیره پیامبر-صلی االله علیه وآله- نیز جلوه کرده است تا جایی که ایشان خود را معلم خواندند و فرمودند: “همانا من معلم مبعوث شده ام.]” داودی[ در قرآن تزکیه - تربیت - و تعلیم]جمعه،[2 به عنوان مهمترین هدف بعثت انبیای الاهی به ویژه حضرت خاتم المرسلین – صلی االله علیه وآله- ذکر شده است. تربیت اسلامی دارای مبانی، اصول، اهداف، مراحل وروشهای خاص خود است. این مکتب تربیتی، همه ابعاد و ساحتهای وجودی انسان را پوشش داده است. پرداختن به هر کدام از این عناوین نیازمند صرف وقت زیاد و اطاله کلام است لذا به زمانی دیگر و اگذار میشود. نگارنده در این نوشتار روشهای تربیتی اسلامی به روایت قرآن” را مورد بررسی قرار میدهد تا با روشهای صحیح، کارآمد و معتبر آشنا شویم و راحتتر به اهداف تربیتی اسلام دست یابیم.
کلید واژهها: تربیت، روش، تربیت اسلامی ، برترین الگوی تربیتی در قرآن.
مقدمه:
امروزه ما وارث جهانی پر از ناکامیها، شکستها، بیمناگی ها و سرخوردگیها هستیم، کنار نهادن عقل و خرد و پیروی از امیال درونی، غرایز حیوانی و خودخواهی ها، انسان هایی بی رحم، بی منطق و تخریب گر ساخته است. وجود اینهمه بی عدالتی، سرگشتگی، جنگ و بسیاری از رفتارهای غیرعقلانی، مو ید این امر است که بشر امروزی قبل از هر چیز به تربیت کردن نیاز دارد. اکنون فن آوری های علمی روزافزون گشته است و می رویم تا خود محصور محصولات خود باشیم. در کنار این پیشرفتهای دور از انتظار جای چیزی خالی است. چیزی که به علم جهت می دهد و آن چیزی جز اخلاقیات نیست. نبود تربیت صحیح و اخلاقیات موجب شده است که امروزه ما بیش از پیش مستعد آن باشیم که به همنوعان خود آسیب برسانیم. مایر - 1374 - معتقد است که برای حل مشکلات موجود جهانی سه راه حل وجود دارد; جنگ، انقلاب و تربیت. به اعتقاد وی جنگ کابوس تصویر ناپذیر است و انقلاب روش بیمناکانه ولی تربیت است که به آرامی انسان را رو به تکامل می برد و او را متوجه امکانات خلاقانه خود می کند. تربیت است که به انسان جهت می دهد و او را هدفمند می سازد و تربیت تنها داروی درد بشریت است. تعریف تربیت تربیت به طور سنتی به صورت ایجاد عادت از طریق بکارگیری شیوه های تنبیه و پاداش تعریف شده است. نگاه سنتی تربیت ناظر بر فرایندی بوده است که طی آن حداقل دو نفر، یکی به عنوان معلم یا مربی و دیگری به عنوان متربی به صورت بالا - پایین با یکدیگر ارتباط دارند.
بیان مسئله:
تربیت در اسلام در اسلام اهمیت خاصی به تربیت فرزند داده شده است، چرا که یکی از حقوق اساسی فرزند نسبت به پدر تربیت درست اوست. در اهمیت تربیت در اسلام همین بس که در قرآن مجید از یکی از اهداف عالیه بعثت پیامبران به عنوان تزکیه - تربیت - نام برده شده است. تربیت در اسلام با معانی و تعابیر مختلفی بکار رفته است. در یک تعبیر، تربیت به معنای رسیدن به رشد است. آیه 1 سوره جن ناظر بر این تعبیر است. در این آیه هدف قرآن هدایت به حق و کمال عقلی است. آیات دیگری مانند 256 سوره بقره، 10 سوره جن و 10 سوره کهف ، نیز ناظر بر همین معنا از تربیت هستند. در جای دیگر قرآن مانند آیات 29 و 38 سوره غافر ماموریت پیامبر اسلام هدایت به راه کمال ذکر شده است. هدایتی که در آن فرد، در راه مستقیم - صراط المستقیم - گام برمی دارد. در سوره آل عمران آیه 164 آمده است که همانا خداوند بر افراد با ایمان منت نهاد و برای آنان پیامبری را مبعوث کرد تا آنان آیات الهی را تلاوت کنند و انسانها را از آلودگیها برهانند - تزکیه کنند - و به آنها کتاب و حکمت بیاموزند. و یا در نهج الفصاحه، پیامبر اکرم - ص - می فرماید: "من برای به کمال رساندن خوبیهای اخلاق مبعوث شدم". بنابراین تزکیه نفس باعث رستگاری می شود وتربیت باعث به کمال رسیدن ابعاد معنوی و شخصیتی انسانها می گردد. در این میان پرمعناترین تعبیر از تربیت اسلامی همان تعبیر به تزکیه است. در آیه دوم سوره جمعه، هدف از بعثت رسولان و پیامبران آگاه ساختن انسانها از نشانه های الهی، تزکیه آنها و علم آموزی به آنها عنوان شده است. این سه هدف بزرگ الهی جز برترین اهداف تربیت اسلامی است - مکارم شیرازی، . - 1367
اهمیت و ضرورت
از آنجایی که میدانیم تربیت در اسلام جنبه دینی هم دارد. بدین معنی که اگر در ادیان دیگر تربیت وجود دارد صرفا به تربیت دینی پرداخته می شود. ولی در تربیت اسلامی، تربیت دینی تنها یک جنبه از تربیت است. تربیت اسلامی جامع است از این نظر که شامل پرورش جسم ، روح، فرد و جمع ، دنیا و آخرت می شود - احمدی، . - 1364 تربیت در اسلام تنها انجام مناسک دینی نیست. بلکه پروراندن هر صفت و کمالی است که انسان به عنوان جانشین خدا بر زمین و انسان به عنوان انسان باید دارا باشد. آیات، روایات و توصیه های دینی متفاوتی را می توان یافت که در آن نه تنها به عبادت وانجام مراسم دینی توصیه شده است بلکه کسب کلیه فضائل و دوری از هر حیوان صفتی سفارش شده است. همه اینها نشان می دهد که تربیت اسلامی تربیتی کامل و همه جانبه است. از دیگر ویژگیهای تربیت اسلامی این است که تمامی تلاشهای تربیتی یک مسیر را دنبال می کنند و آن عبادت و بندگی خدا و تسلیم رضای او بودن است. این ویژگی مخصوص تربیت اسلامی است و در هیچ یک از مدلهای تربیتی وجود ندارد. در بهترین روشهای تربیتی فرد خدمتگزار جامعه است و هدف والاتری وجود ندارد.
از ویژگیهای دیگر تربیت اسلامی تاکید آن بر تربیت شناختی است. آنقدر که در تربیت اسلامی بر پرورش تفکر و علم آموزی تاکید شده است در هیچ یک از مدلهای تربیت چنین سفارش نشده است. همانگونه که متذکر شدیم، قرآن هدف از بعثت پیامبران را تعلیم علم و حکمت می داند. اهداف تربیت اسلامی هدفهای تربیت در طول تاریخ انسان تغییرات زیادی داشته است. همانگونه که بیان شد، در جوامع ابتدائی هدف از تربیت بیشتر برای حفظ سنت ها و ثبات وضع موجود بوده است. در جوامع دینی تربیت در جهت آموزش اصول مذهبی، سنتها و عقاید دینی بوده است. در جوامع دیگر مانند روم باستان هدف از تربیت قبل از هر چیز پرورش شهروند خوب ، فردی که آماده فداکاری برای سرزمین خود باشد بوده و در عصر جدید و طبعا علمی، تربیت شدیدا بر اهداف علمی استوار است. این امر مخصوصا بعد از انقلاب صنعتی شدت گرفت و پایه های تربیت نوین بر روان شناسی علمی و زیست شناسی گذارده شد.
- مایر، . - 1374 از دیدگاه مایر هدفهای تربیت عصر جدید عبارتند از : تفکر، تامل، شناخت فرهنگ وهنر، پرورش خلاقیت، درک و کاربرد دانش، تماس با اندیشه های مهم، روی آوری به ارزشهای معنوی و اخلاقیات، کسب مهارتهای اساسی مانند خواندن، نوشتن و زیبایی شناسی، کارآمدی شغلی ، پرورش حس احترام به همنوع و خانواده، شهروند مو ثر ، سلامت بدنی ، رشد شخصیت، رشد و گسترش علائق و صلح جویی. در اسلام هدفهای تربیتی مطابق با شان انسان و هدف از خلقت آدمی است. اسلام دین کاملی است. در یک فرآیند کلی ظهور دین اسلام، یک جریان تربیتی را پشت سر نهاد . نگاهی به سیر تکامل دین اسلام مو ید این نظر است.
تمامی پیامبران از آدم تا خاتم یک هدف را دنبال می کردند که تکامل آن در دین اسلام دیده شد. اسلام به یکباره ظهور نکرد. بلکه انسانها را به تدریج آماده پذیرفتن خود نمود. رشد هدفهای تربیتی در دنیای مدرن و فرا مدرن امروز در اهداف مادی و دنیایی محدود شده است و هدفهای اخلاقی، معنوی و روحانی در فرع قرار دارد. در اسلام این مزیت وجود دارد که هدفهای تربیتی بر محور خودشناسی ، خداشناسی و تقرب و رضای الهی دور می زند - حسینی مسروری، . - 1367 از این رونگارنده در این نوشتار روشهای تربیتی اسلامی به روایت قرآن” را مورد بررسی قرار میدهد تا با روشهای صحیح، کارآمد و معتبر آشنا شویم و راحتتر به اهداف تربیتی اسلام دست یابیم.
تعریف تربیت:
تربیت به معنای پروردن و پروراندن آمده است.] دهخدا» [معادل این لفظ در انگلیسی واژه Education است که از دو ریشه Educar به معنای تغذیه یا خوراک دادن و Educere به معنای بیرون کشیدن »فرهیختن« و رهنمودن به… و خلاصه پروردن است.]« میالاره، گاستون[ در عربی واژه »رب« از دو ماده »ر ب ب « و »ر ب و« مشتق شده، ماده »ربب« به معنای حضانت، اصلاح، سرپرستی، سوق دادن شئ به سوی کمال و مادهربَوَ« » به معنای زیاد شدن، تغذیه نمودن، رشد ونمو کردن است.] همت بناری[ در اصطلاح مربیان علوم تربیتی، تربیت عبارت است از فعالیتی هدفمند میان مربی و متربی، به منظور کمک به متربی در جهت شکوفایی قابلیت ها و استعدادهای وی و پرورش شخصیت او در ابعاد فردی، اجتماعی، اخلاقی، عقلانی، عاطفی،جسمانی و]. … همت بناری[
تعریف روش:
روش عبارت است از فنون؛ شیوهها و رفتار هایی که اهداف و اصول تعلیم و تربیت را به ثمر میرساند و به آنها عینیت میبخشد.] رفیعی[
تربیت اسلامی
هدف اساسی تعلیم و تربیت اسلامی همان هدفی است که انسان برای آن آفریده شده است و آن هدف جز شناخت فرد، پی بردن به عظمت خداوندی و طی کمالات انسانی نیست. پس می توان گفت یکی از اهداف تعلیم و تربیت اسلامی شناخت خود و پیرامون خود است. به رغم وجود عوامل محدودکننده انسان مانند وراثت، طبیعت و جامعه انسان می تواند به اراده خود مسیر خویش را برگزیند و از حصار عوامل محدودکننده در اطراف خود بیرون آید؛ حتی این توانایی را پیدا می کند که سرنوشت جدیدی را برای جامعه و تاریخ خود رقم زند.
برای نمونه: قرآن کریم، همسر فرعون و حضرت مریم را به عنوان الگوهایی برای مؤمنان ذکر می کند. آنان با وجود محیط ناسالم، طریق صلاح و رستگاری را برگزیدند. - سوره تحریم - قرآن به تأثیرپذیری انسان از محیط و شرایط گوناگون اذعان دارد و به او نسبت به تأثیرات آنها هشدار می دهد. در مورد فرزند حضرت نوح - ع - خداوند به صراحت می فرماید: او از اهل تو نیست؛ زیرا به دلیل متأثر شدن از عوامل محیطی ناصالح، از مسیر صلاح و درستی خارج شده است. - سوره هود - خداوند متعال به ستایش از جوانان »اصحاب کهف« می پردازد که با هجرت از محیط فاسد، خود را از عوامل محیطی ناسالم دور ساختند و ایمان خویش را حفظ کردند. - سوره کهف - می توان گفت: اقدام شجاعانه سحره فرعون در زیر پا گذاشتن موقعیت اجتماعی خود و ایمان آوردن به حضرت موسی - ع - الگوی توبه حقیقی برای دیگران می شود. - سوره اعراف -
به جهت اختصار چند نمونه از الگوهای قرآنی را ذکر می کنیم:
* یوسف، قهرمان مقاومت در مقابل شهوت. - سوره یوسف -
* جوانان کهف، اسوه های مهاجرت در راه خدا برای رشد و هدایت. - سوره کهف -
* اسماعیل، نماد تسلیم در مقابل فرمان خدا. - سوره ابراهیم -
