بخشی از مقاله
چکیده
استاد محمدتقی شریعتی 1286 - 1366 - ش - یکی از چهره های علمی معاصر است که در کنار بسیاری دیگر از متفکران و دانشمندان دوره خود در راه روشنگری دینی و اصلاح اجتماعی و مبارزه با عقاید الحادی و خرافی کوشیده است. بیش از هفتاد اثر اعم از کتاب، مقاله، ترجمه، سخنرانی، پیام و اطلاعیه از وی باقی مانده است. بازگشت به مبانی ناب و اصیل دین و به تبع آن استفاده مو به مو و به روز، از مهمترین متون دینی یعنی قرآن و نهج البلاغه، محوری ترین اندیشه روشنگری مذهبی او به شمار می رود. وی در سه تألیف قرآنی مستقل خویش با عنوانهای تفسیر نوین، آغاز وحی یا تفسیر سوره علق و وحی و نبوت در پرتو قرآن، کوشیده است تا به این مهم دست یازد و نشان دهد که تمام آیات کلام االله در همه زمانها و برای همه افراد در همه جای دنیا، دارای تازگی و پیام است. وی قرآن را کتابی معرفی نموده که آموزه های ارزنده آن در کلیه شئون زندگی فردی اجتماعی و در همه سطوح عقیدتی عملی به کار می آید.در این نوشتار به اختصار به مسائلی چون جایگاه، شأن علمی و ارزش آثار محمدتقی شریعتی و تحصیلات و استادان وی پرداخته می شود و سپس به علل انس و الفت او با قرآن و نهج البلاغه و میزان دقت علمی و نیز نوآوریهای وی اشاره می گردد. پس از آن آثار قرآنی برترش - به شرح عنوان مقاله - از نظر دانشمندان، معرفی شده در ادامه از جهت ساختار و مضمون توصیف خواهند گردید.
واژگان کلیدی:محمدتقی شریعتی جایگاه علمی تفسیر نوین وحی و نبوت آغاز وحی
مقدمه
محمدتقی شریعتی مزینانی 1286-1366 - ش - در طول زندگی هشتاد ساله خویش با دگرگونیهای گسترده و متنوع کشور در عرصههای دینی و مذهبی، آموزشی و سیاسی همراهی نموده است. وی شخصیتی پخته و جامع و آکنده از مایههای علمی و دینی داشته که به حضور در زمان، داشتن دغدغه اصلاح دین و مملکت و اهتمام به هدایت نسل و آگاهی بخشی به مردم عصر به ویژه قشر جوان در برابر توطئههای سیاسی و فکری شرق و غرب، حاصل آنهمه است. اگر بخشهای مهمی از زندگانی او را که به زندگانی شخصی و تهذیب نفس و تحصیل و سپس به حضور در عرصههای اجتماعی- سیاسی و مبارزه فرهنگی برمیگردد،کنار بگذاریم؛ حیاتِ علمی آن بزرگمرد، خود، فصول و بخشها و گفتارهای مشبع و مفصلی را میطلبد که از حوصله این مقال بیرون است.
حیات علمی و فعالیتهای سیاسی و نیز جلوههای فردی و شخصیتی و خانوادگی محمدتقی شریعتی، هرگز به طور دقیق قابل تفکیک از یکدیگر نیستند؛ به این معنی که تلاشهای همه جانبه او در تمام این جهات توأمان و به طور درهم تنیده و دوشادوش هم رُخ نمودهاند و نمیتوان برههای از عمر با برکت وی را به یکی از این محورها ویژه کرد یا از یکی دیگر خالی دانست. به عنوان مثال قلم و سخن وی تا پایان عمر شریف، همزمان در خدمت روشنگری فکری و سیاسی و در راستای اهداف بنیادین کانون نشر حقایق اسلامی بوده است و نیز هرگز از گفتن و نوشتن مطالب علمی محض که به واکاوی و بحث و نظر در جزئیات علوم دینی مربوط میشود، فروگذار ننموده است.1به گفته بتول شریعتی: »علمرمپدعمدتاً علم دین بود که برخی از آن هم قاعدتاً به سیاست برمیگشت.
بنابراین حیات علمی و سیاسی پدرم هرگز جدای از هم نبود.2 « گفتنی است که حتی مرزبندی دقیق و جزء به جزء در سیره و حیات علمی استاد نیز، میسّر نیست، چرا کهجز سخنرانیها و مقالات و مصاحبههای علمی، کتابها و رسایل کوچک و بزرگ آن دانشمند دین پژوه نیز، به شکلی که امروز در دسترس ماست؛ در طول زمان صورت گرفتهاند و نه در برش خاصی از زمان. توضیح اینکه به عنوان نمونه، استاد از پیش از تأسیس رسمی کانون نشر حقایق به تفسیر آیات و سورههای کلاما... مبادرت می-نموده و پس از انتشار تفسیر منحصر به فرد ایشان- موسوم به تفسیر نوین- نیز، مباحث و جلسات و گفتمانهای تفسیری داشتهاند و با این وجود، مباحث تفسیری وی بسیار فراتر و بیشتر از مجموعه دوجلدی تفسیر نوین3 است و در جای خود، به عنوان پژوهشهایی مستقل باید مورد مداقه علمی قرار بگیرد.4با این لحاظ، صاحب این قلم، حتیالمقدور بیدر نظر گرفتن مقطع و دورهای خاص از حیات علمی استاد شریعتی را مورد توجه قرار داده و در این مسیر بر اساس آثار و مدارک مربوط و موجود در طول عمر وی در باب تالیفات قرآنی ایشان قلم فرسوده است.
جایگاه علمی و ارزش آثار او
بیتردید، هیچ گفته یا نوشتهای را درباره شخصیت یا یکی از آثار محمدتقی شریعتی نمیتوان یافت جز آنکه کم و بیش اشاراتی را که به بزرگداشت جایگاه علمی او و شأن و عظمت تألیفات، ترجمهها و سخنرانیهایش برمی-گردد، دربردارد. همگان چه آنان که در زمره یاران و همدرسان و همرزمان او میگنجند و چه اشخاص و دانشمندانی که مستقیماً شاگردی او را کردهاند و یا از طریق کتابهایش با وی آشنایند و از همه پیشتر و بیشتر، خانواده و کسانِ خود او، در قالب خاطره، مصاحبه، مقاله، مقدمه بر کتاب و... جا به جا به وصف منزلت علمی و ارزش آثارش پرداختهاند. جایگاه علمی، میزان و چند و چون تحصیلات، علاقه به تدریس و ترویج علم، تعلق به تباری که همه اهل فضل بودهاند، استادان و پیشگامان، دوستان و مرتبطین علمی و فرهنگی، شاگردان، اُنس با قرآن و نهجالبلاغه، برخورداری از حافظهای سرشار و استعدادی درخشان، عشق به مطالعه، دقت علمی، نوآوری در ارائه مباحث، توجه به آراء و یافتههای علمی قدیم و جدید جهان، عدم تعصب و نقدپذیری، تواضع علمی، جمع بین عقل و وحی و علم و دین، جاذبه و تأثیر سخن، روش تدریس و مجلس داری و بالاخره نقدِ علمی محمدتقی شریعتی، برخی از شاخصههای علمی او است که از میان همه این گفتهها و نوشتهها پیدا میشود وپس از این مطرح میگردد.
اگرچه، چنانکه پیشتر اشاره شد، حیات سیاسی- علمی و تلاشهای فرهنگی- اجتماعی محمدتقی شریعتی به گونهای درهم تنیده که مرزبندی و جداسازی فعالیتهای او از یثح تاریخ و زمان، به دقتِ تمام میسر نیست و کلاسهای درس و بحث علمی و سخنرانیهای او از دوره جوانی تا پایان عمر وی را فرامیگیرد؛ با اینهمه آن دسته از آثار تألیفی او که تاریخ تحریر و انتشار آنها روشن است، مایه آن است که بتوان عرصهای مستقل برای فعالیتهای فرهنگی محمدتقی شریعتی از این حیث، در نظر گرفت. دوره تألیف، تحقیق و ترجمه ایشان از سال 1320 آغاز میشود و تا سال 1357 ادامه مییابد. نخستینِ این آثار، ترجمهای است که با عنوان »تأثیر هنرهای مسلمین« در سال 1320 منتشر میگردد و آخرین آنها، تألیفی مستقل با نام »امامت در نهجالبلاغه«، مربوط به سال 1357 است.
تمام این آثار در دورانی منتشر شده است که اوضاع و فضای حاکم بر ایران از حیث سیاسی و اجتماعی بسیار بهمریخته و مسموم است. حزب توده و اندیشههای کمونیستی حضور جدی دارد و هر لحظه بُعدی از مسایل دینی را زیر سؤال میبرد، اندیشههای ضد مذهبی چون کسرویگری در حال رواج است واستبداد و اختناق سیاسی حکمفرماست. با این وجود جایگاه علمی اثرگذار محمدتقی شریعتی با در نظر گرفتن همه این شرایط، از وضعی بسزا برخوردار است. در چنین فضایی، عقلانیت، روشنگری، استناد به منابع اصیل و توجه به نیازها و مقتضیات زمان، ضروریترین عناصری است که وجود آن در مجالس و آثار علمی احساس می-شود و اینهمه در تمام آثار محمدتقی شریعتی به وفور و روشنی قابل لمس است. همه سخنرانیها، ترجمهها و
