بخشی از مقاله
چکیده
از ویژگیهاي خاقانی شَروانی، آشنایی با علوم روزگارش است که در پروردن معانی و خلق تصاویر زیبا از آنها استفاده کرده است. یکی از اموري که وي در تشبیهات براي تصویرسازي استفاده کرده، نام حیوانات است. خاقانی با بسیاري از حیوانات و ویژگیهاي خاص آنها آشنا بوده و در تشبیهات خود، تصاویر بدیعی از آنها خلق کرده است. این شاعر، قصایدي در مدح شاهان و بزرگان درباري و غیردرباري دارد و گاه در همان قصاید مدحی و یا قصاید دیگر به شکوه و گلایه از روزگار و مردمش پرداخته و در مدح یا ذم آنها، هریک را به حیوانات با ویژگیهاي خاصشان تشبیه کرده است؛ البتّه نوع نگاه خاقانی در این تصویرها با بسیاري از شاعران دیگر متفاوت است؛ زیرا این شاعر، ویژگیهایی را در این نوع حیوانات مییابد که کمتر کسی به آنها پرداخته است. نویسندگان در این پژوهش سعیرنددا ضمن توجه به نگاه متفاوت خاقانی به محیط اطراف به مصادیقی که در مدح و ذم خود از میان مردم در تشابه با حیوانات دست یافته و تصاویري زیبا خلق کرده است، بپردازند.
مقدمه
شاعران به دلیلزبینیتی و نوع نگاه خاصی که به محیط اطراف خود دارند اموري را میبینند که از چشم انسانهاي عادي پنهان است و به دلیل این موشکافی در امور اطراف، هنگام سرایش اشعار به تصویرهایی دست یابندمی و با ریختن آن در قالب خاصی از عناصر بیانی به آن، جلوة ویژهاي میدهند؛اما در ادوار مختلف شعر فارسی، بعضی شاعران در این مورد شهرت بیشتري یافتند؛ چوندربیان» تخیلات، خلّاقیت ویژهاي از خودنشان دادند - فلّاح.« رستگار، - 495 :1357یکی از این عناصر بیانی در بیان تخیلات، تشبیه است؛ زیبایی هر تشبیهی در انتخاب مشبه به و نوع وجه شبهی است که شاعر از آن در نظر دارد.
مشبه»بهاز جمله عناصري است که نمایانگر خلّاقیت در دستگاه بلاغی است، زیرا علاوه بر تشبیه، اساس استعاره را نیز تشکیل میدهد.« - جمکرانی، :1384 - ؛89اما چون نوع نگاههاي شاعران، متفاوت است، هریک به ویژگیهاي خاصی از عناصر تشبیه نظر دارند و سعی میکنند آن ویژگی خاص که وجه شبه است، در تشبیه نمایان باشد.شبه»وجهاز مشبه به اخذ میشود و نو بودن این عنصر به نوآوري در ساختمان تشبیه میس انجامد و بر عکس تکراري و تقلیدي بودن آن، ساختمان تشبیه را مبتذل و عامیانه میسازد.« - همان، - 93؛ خاقانی شاعري است »مبتکر و صاحب سبک که از نصیبه هنر نیز برخوردار است.« - اردلان جوان، - 6 :1373 طرز» خاقانی بر ابداع معانی غریب و اختراع تعبیرات تازه مبتنی است. دقّت در توصیف که خود موجب الهام تشبیهات غریب و تعبیرات تازه است...، از مزایاي طرز اوست - زر.«ینکوب، - 312 : 1383
خاقانی از معدود شاعرانی است که با نگاه متفاوت خود به امور اطراف در خلق تصاویر تشبیهی بدیع، موفّق بوده و »کوشش ذهنی او براي برقراري نسبت میان انسان و طبیعت است.« - شفیعی کدکنی، - 2 :1385 »شعرا و ادبا، زادة محیط وعوامل آن هستند.« - شجیعی، - 13 :1354 خاقانی نیز زادة محیط خود است و یکی از عناصر محیطی تصویرسازي او حیوانات است که با نگاه متفاوت به این عناصر، ویژگیهایی را درآنها یافته و در مدح و ذم به بیان نسبتهاي آنها با انسانهاي اطرافش پرداخته است. در قصاید مدحی، چون بیشتر توجه خاقانی بزرگداشتبه و احترام ممدوح است، مشبه به آنها، عناصري است که جایگاهايویژهدر میان حیوانان دارند؛ اما وقتی قصاید در ذم افراد است، سعی میکند زشتیهاي درونی و یا ظاهري حیوانات را به افراد مورد ذم خود نسبت دهد و زشتیهاي وجودي آنها را بهتر تصویرسازي کند.
تشبیهات خاقانی
تشبیه، عنصري بیانی است که نوع دیدگاهها در استفاده از آن، متفاوت است؛ ممکن است شاعري در یک عنصر، وجه شبهی بیابد که در خیال شاعر دیگر هرگز متصور نشده و در به کارگیري آن، هیچ لذّتی احساس نکند؛ در مقابل، مخاطبین هم ذوق و سلیقههاي متفاوتی دارند ولذّتی» که مردم از انواع تشبیه میبرند، گمانبیلذّتی مساوي نیست. بسیاري از تشبیهات که براي یک تن ممکن است شیرین و لذّتبخش باشد، براي دیگري ممکن است سطحی و بیارزش و غیر هنري جلوه کند.« - اردلان جوان، - 22 :1374 و همان فردي که تشبیهی براي او لذّتبخش است، ممکن استبا »گذر زمان و گسترش اطّلاعات او، دیگر زیبایی اولیه را نداشته باشد - فرامرزي.« کفّاش، - 415 : 1384 بدین سبب بعضی از شاعران در دورهاي مورد اقبال و توجه عام و خاص بودند و گروهی دیگر مهجور شدهاند و هیچ استقبالی از شعر آنها نشده است.
شاعردرموقعیهايت مختلف، تصاویر تشبیهی متفاوتی دارد. در موقعیت اشرافی، عناصر اشرافی و درباري و در موقعیت بازاري و مردمی، عناصر مردمی و در مواضع احساسی »تصویر را وسیلهاي براي انتقال عواطف و احساسات و تجلّی وقایع زندگی و خاطرات خویش قرار داده است - فلّاح.« رستگار، - 497 : 1357 خاقانی شاعر پرآوازة شروانی، هر دو نوع موقعیت اشرافی و مردمی را درك کرده و تصویرآفرینیهاي او در قالب تشبیه در این دو موقعیت کاملاً با هم متفاوتند؛ اما وجه مشترك همه این تشبیهات او، چه در مدح و چه در ذم، آن است که همواره طرف دوم تشبیهی مشبی عنهبه را به گونهاي بدیع و متمایز از شاعران دیگر انتخابکند میوآنگاه که در مشبه به با دیگران مشترك است، وجه شبه بدیع خود را بیان میکند.
حیوانات و مصادیق انسانی آنها در تشبیهات خاقانی
حیوانات در شعر شاعران با توجه به شهرتهاي معنوي یا ظاهري کهدارند، همواره مورد توجه آنان در تصویرسازيهاي تشبیهی بودند؛ اما بسامد آنها در شعر شاعران، متفاوت است. خاقانی از جمله شاعرانی است که در تشبیهات خود از نام حیوانات به وفور یاد کرده و شخصیهايت مورد مدح یا ذم خود را به آنها تشبیه کرده است. این حیواناتشامل جانوران؛ مانند مرکبها، سگ، شیر، گوزن، خرگوش، آهو و ... است؛ و از میان پرندگان به کبوتر، باز، طوطی، هما، طاووس، خروس و ... توجه دارد؛ و از میان حشرات، نگاهش به زنبور، مور، عنکبوت، ملخ و ... است؛ و در میان خزندگان و آبزیان به مار، لاكپشت، ماهی و ... عنایت میکند.
1 جانوران
از بین عناصر محیط، بیش از همه حیوانات و از بین حیوانات، بیش از همه جانوران در تصویرسازي مورد توجه شاعران هستند و بعضی از این جانوران در بین عموم مردم به ویژگیهاي خاصی مشهورند که شاعري مثل خاقانی از نسبت دادن انسانهاي اطراف خود به آنها ابایی ندارد؛ اگرچه بعضی از این تشبیهها و نسبت دادنها در بزرگداشت افراد است، نگاه منتقد خاقانی، بیشتر او را در محدودة گله و شکایت قرار داده است و او را وامیدارد تا از این گونه تشبیهات به عنوان ابزاري براي تحقیر بدخواهان و مدعیان استفاده کند.
