بخشی از مقاله
چکیده
سازمانها جهت تحقق اهدافی بوجود آمده اند که موانعی بر سر راه تحقق اهدافشان وجود دارد. یکی از معضلاتی که هم وجه سازمان را خدشه دار می کند و هم اهداف وجودی سازمان را هدف قرار داده فساد اداری است. در این مقاله با توجه به اهمیت فساد اداری، ابتدا به تشریح انواع فساد در سازمان پرداخته سپس به بیان برخی از مصادیق فساد در سازمان که شیوع بیشتری دارد می پردازیم.
واژه های کلیدی:فساد، فساد اداری، رانت، رشوه
مقدمه
همانطور که میدانید یکی از معضلاتی که سازمانها با آن روبروهستند مسئله تخلف اداری است - جمعی از نویسندگان، :1379 . - 126 تخلف اداری به این معنی است که کارکنان یک سازمان قوانین و مقررات، آیین نامهها، دستورالعملها، هنجارها و قواعد کاری را به صورت کلی و جزئی و یا به صورت عمدی یا غیر عمدی رعایت نکنند - همان: . - 2 یکی از شایع ترین موارد تخلف اداری'' فساد اداری'' است که در این مقاله به آن پرداخته میشود.متأسفانه معضل فساد اداری در ادارات بسیاری از کشورهای جهان رواج دارد و با وجود تصور اکثر مردم، فساد اداری فقط مختص کشورهای جهان سوم نبوده و در کشورهای صنعتی نیز وجود داشته و هر چند گاهی در رسانههای آنها منعکس میشود - حبیبی، :1375 . - 6
فقط تفاوت در این است که فساد اداری در کشورهای صنعتی و ثروتمند بیشتر در ردههای بالای قدرت متمرکز است در حالیکه به نظر میرسد در کشورهای در حال توسعه، فساد تمامی سطوح زندگی اقتصادی و اجتماعی را در بر می گیرد. همچنین فساد غرب به وجود نارسانیها در عملکرد و بازدهی دولت تعریف میشود اما برخی از کشورهای در حال توسعه این نارساییها با ارزشهای فرهنگیویا وفاداری قبیلهای و خانوادگی توجیه میشود - فرهادی،:1383. - 42میزان فساد اداری در کشورهای در حال توسعه بیشتر از کشورهای صنعتی پیشرفته و این امر در دو علت قابل تامل است:
الف- دامنه وظایف و مسئولیتهای دولت در کشورهای در حال توسعه بسیار بالاست.
ب- تفاوتهای موجود نظام سیاسی - حبیبی،. - 6 :1375
نکته قابل توجه در مورد فساد اداری این است که فساد را نمیتوان از بین برد بلکه میتوان آن را کاهش داد. بررسیهای بعمل آمده درباره فساد اداری در سطح جهانی نشان میدهد که امروزه فساد در دستگاههای اداری روز به روز پیچیدهتر میشود و به شکلی سیستماتیک به وقوع میپیوندد لذا مبارزه با فساد اداری باید با اتکا ر راه حلهای جامع، نظام یافته و سیستماتیک باشد - دبیرخانه هیات عالی نظارت، 1381، . - 128 از جمله این اقدامات پژوهشهایی است که هم اکنون تحت عنوان ''سلامت نظام اداری'' در دست اقدام است.
اهمیت و ضرورت
همانطور که میدانید دولتها هدفهای شخصی دارند که درصدددستیابی به آنها هستند. آنها باید مشکلات و موانعی که مانع میشود تا آنها به هدف خود برسند را شناسایی و آنها را از بین ببرند یکی از این موانع '' فساد اداری'' است که آنها نسبت به آن اقدامات لازم را انجام دهند. از دیگر دلایل ضرورت و اهمیت این موضوع میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
-1 گسترش فساد اداری نمایانگر شکست دولت در نیل به اهداف مملکتی است.
-2 عمل خلاف یک فرد موجب رواج فساد اداری در بین افراد میشود.
-3 فساد اداری موجب میشود که اکثر تصمیمات بر مبنای پول و رابطه مورد ارزیابی قرار گیرد.
-4 فساد اداری موجب تضعیف روحیه افراد دلسوز و زحمتکش شده و آنها را نسبت به مسائل اداری بی تفاوت میکند - معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، . - 252 -253 :1384
تعریف فساد اداری
اصطلاح فساد از فعل لاتین - - Rumpere میآید که به معنی شکستن است. بنابراین، در فساد چیزی میشکند و یا نقص میشود. این چیز ممکن است یک شیوه رفتار اخلاقی یا قانونی و یا غالباً مقررات اداری باشد - معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، :1384. - 21بسیاری از دانشمندان و متفکران سیاسی مانند ویتو نانزی، ماکیاولی، منتسکیو، روسو، نتبام و گورنال میردال به تعریف و اظهار نظر در مورد فساد پرداختهاند. ما در اینجا به بیان سه تعریف که مطابقت بیشتری با حوزه مدیریت اداری دارد میپردازیم و در نهایت تعریف جامعی را بیان میداریم.
الف- تعریف گورنال میردال: فساد به تمامی شکلهای گوناگون انحراف یا اعمال قدرت شخصی و استفاده نامشروع از موقعیت شغلی اطلاق میشود.
ب- سائول هانتینگتون: رفتار کارکنان دولتی که برای منافع خصوصی و ضوابط پذیرفته شده زیر پا میگذارند.
ج- ویتو نانزی: اتخاذ تصمیمات اداری تحت تأثیر منافع شخصی و یا روابط و علایق خانوادگی - جمعی از نویسدگان، . - 11 -12 :1383 با وجود اینکه تفاوت موفق جنبه اداری فساد را مد نظر قرار دادهاند اما هیچ یک از آنها تعریف جامع و دقیقی از این پدیده - فساد اداری - را بیان نمیکنند. بنابراین با تلفیق نظرات فوق یک تعریف جامعی بیان میشود:
فساد اداری عبارتست از:
الف- اقدامات مأموران دولتی با هدف انتفاع و بهره برداری برای خود یا اشخاص دیگر یا در قبال دریافت مال برای خود یا اشخاص دیگر از طریق راههای زیر انجام میپذیرد.نقص قوانین و مقررات و ضوابط اداری تعبیر و تفسیر قوانین مقررات و ضوابط اداری تعبیر در مقررات، قوانین و ضوابط اداریخود داری، کند کاری و یا کوتاهی در انجام وظایف قانونی در قبال ارباب رجوعتسهیل یا تسریع غیر عادی در انجام کار برای اشخاص معین و در مقایسه با دیگران ب- اقدام اشخاص حقیقی و حقوقی که با هدف انتفاع و بهره برداریخود یا اشخاص دیگر و یا در قبال پرداخت مال به مأموران دولت به منظور خودداری از مزایا و امتیازات که از راه های غیر صحیح انجام میپذیرد - معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، -49 :1384. - 48
تاریخچه
از شواهد و مدارک موجود اینطور استنباط میشود که فساد اداری درعصر باستان نیز وجود داشته است و دولتهای خودکامه و مستند و دیکتاتوری نیز با این معضل مواجه بودهاند. یکی از این مدارک لوح باقیمانده از'' آریا شاسترا'' نخست وزیر یکی از ایالات شمالی هندوستان است که از حدود 200 سال قبل به جای مانده است. او میگوید'' همانگونه که اگر ذرهای عسل یا سَم بر نوک زبان فردی ریخته شود چشیدن آن اجتناب پذیر است، امکان ندارد کسی با بیت المال سرو کار داشته باشد و حداقل کمی از آن را نچشد'' - جبیبی،
- 12 :1375 فساد اداری در بیشتر کشورهای جهان ریشه دوانده است و تعدادی ازمدیران به جای اینکه برای ریشه کن کردن آن تلاش کنند به آن دامن زده و فساد اداری را به عنوان یک امر'' اجتناب پذیر'' در نظر گرفتهاند. از جمله میتوان به نظر هانتیگتون در جهت تقویت این باور ذکر کرد - همان: . - 7
اولین جرقههای بررسی فساد اداری، تحقیقی بود که در سال 1994 توسط پاوّلو'' مارو" انجام شد - همان:. - 8 تحقیق او زمینه ساز تحقیقات دیگری بود. تا اینکه سرانجام در سال 1944 موسسهای به
نام '' شفافیت بین المللی'' در برلین تأسیس شد که هدف آن اشاعه اطلاعات و آگاهی برای مبارزه با فساد اداری و افزایش شفافیت در فعالیتهای دولتی بود - همان: . - 8 -9به جرأت میتوان گفت که گسترش فساد اداری در ایران در دوره قاجاریه معمول گشت. در این دوره بود که رشوه خواری به مفهوم کلی شامل پیشکش، مداخل، سیو رسات و جعاله رایج گشت - معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، . - 159 :1384
اما مردم مشروطیت و آشنایی مردم با زندگی و حکومت در کشورهای اروپایی و مداخله در امر کشوری و حضور نمایندگان مردم در مجلس شورا مبارزه با رشوه خواری و فساد طبقه حاکم به تدریج مطرح شد و بعضی از روزنامهها و مجلات به نشر موارد فساد پردداختند - همان: - 160 متأسفانه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم ره رغم کاهش فساداداری در سالهای اول استقرار نظام جمهوری اسلامی، این پدیده شوم مجدداً سر برآورد و به تدریج گسترش یافت - همان - . موارد فساد اداری در ابعاد محدود و وسیع و به شکلهای متفاوتی خود را نشان داده است و در هر زمان و به تناسب، قوانین و مقرراتی برای پیشگیری و مبارزه آن تصویب شده است - جمعی از نویسندگان،. - 89 :1382
بر اساس نتایج تحقیقاتی که توسط سازمان مدیریت صنعتی در مورد موانع سرمایه گذاری بخش خصوصی در ایران انجام شد؛ مهمترین موانع در این مورد وجود رشوه خواری نظام اداری، مبهمبودن حقوق مالکیت و ... بود - همان - . بر اساس این پژوهش در میان 54 کشور مورد بررسی جهان، وجود رشوه در دستگاههای دولتی ایران - با رتبه 1/64 از - 7 شدیدتر و بیشتر از دیگر کشورها بوده است - همان: - 9طبقه بندی فساد همانطور که قبلاً اشاره شد تعاریف متنوعی در مورد فساد وجود داردو نظریه پردازان رشتههای مختلف بر اساس این تعاریف طبقه بندیهای مختلفی را انجام دادهاند. در این مقاله صرفاً فساد را به معنای فساد اداری تعریف کردهایم. بنابراین انواع فساد اداری در درون پیکره دولت را بررسی میکنیم.
انواع فساد اداری در درون دولت عبارتند از: استفاده شخصی از وسایل و اموال دولتیکم کاری، گزارش مأموریت کاذب، صرف وقت در اداره به منظور انجام کارهایی به غیر از وظیفه اصلیدزدی مواد اولیّه و مواد مصرفی متعلق به دولت توسط کارمندان و کارکنان استفاده از امکانات دولتی و اداری برای پیشبرد اهداف سیاسی توسط کارمندان عالی رتبه و سیاستمدارانفساد قانونی برای انتفاع سیاستمداران و کارمندان دولت فساد در توزیع حقوق و مزایا و فرصتهای شغلی بین کارمندان اختلاس و سوء استفاده مالی - حبیبی، . - 47 :1375در ضمن برای آشنایی بیشتر با طبقه بندی فساد میتوانید به شکل صفحه بعد مراجعه کنید.
عوامل تأثیر گذاری بر فساد اداری عوامل متعددی بر شدت فساد اداری تأثیر میگذارند. این عوامل بسته به فرهنگ و شرایط هر کشور متفاوت است. اما یکی از نکات که از بررسی شدت فساد در کشورهای متعددی حاصل شده و جنبه عمومی داشته این است که فساد اداری موجود در دورههای میانی و پایینی نظام اداری تا حدود زیادی به میزان فساد در بین سیاستمداران و کارکنان عالی رتبه بستگی دارد. - - 51 :1 در بررسی که در سازمان امور اداری و استخدامی کشور صورت گرفتهعلل مؤثر بر فساد اداری را به صورت زیر طبقه بندی کردهاند
-1 عوامل اداری و مدیریتی
-2 عوامل فرهنگی و اجتماعی
-3 عوامل سیاسی
-4 عوامل اقتصادی - - 67 -68/2
ما دراین مقاله به بررسی عوامل اداری و مدیریتی میپردازیم و رسیدگی به سایر عوامل را محققان سایر رشتهها میسپاریم.عوامل اداری و مدیریتی زیادی وجود دارند که بر فساد اداری تأثیر میگذارند. ما در ذیل به چند مورد از آنها اشاره میکنیم:
عدم تأمین شغلی و تأمین زندگی کارکنان تشکیلات ناقص سازمانی و فقدان سیستم کنترل - طالقانی، - 76 -77 :1382 اتکاء بیش از حد به دولت و عدم خصوصی سازیناکارا بودن و عدم شفافیت و پیچدگی قوانین و مقررات - دبیرخانه هیات عالی نظارت، . - 33 -34 :1381نوع رفتار بازرسان و همکاران نسبت به فساد اداری کارکنان وفاداری نسبت به سازمان و اهداف آن آزادی عمل و اعطای اختیارات زیاد و قدرت بیش از حد و سوءاستفاده از آن میزان تجربه و دانش مدیران - حبیبی، - 70 -72 :1375عوامل اداری و مدیریتی که توسط سازمان امور اداری و استخدامی صورت گرفته عبارتند ازعدم وجود شفافیت و پاسخگویی در فعالیتهای نظام اداری مشکلات اقتصادی کارکنان توزیع مناسب در آمد عدم اثبات مدیریتعدم وجود نظام تشویق و تنبیه فساد اداری نبود نظام شایسته سالاری و فساد استخدامی انحصار در فعالیتهای اداریضعف تأثیر فرهنگ سازمانی بر فساد اداری - معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، - 67 -68 :1384روشهای مبارزه با فساد اداری همانطور که بیان شد فساد اداری در تمام کشورها وجود دارد و تمامکشورها سعی در تدوین روشهایی برای مقابله با این پدیده کردهاند. اقدامات کشورها در جهت مبارزه با فساد اداری را میتوان به طور کلی به دو دسته تقسیم کرد:
الف - اقدامات نهادهای دولتی:
این روش در اکثر کشورهای جهانی وجود دارد و این امکان را برای رهبران سیاسی فراهم میآورد تا بر فعالیهای نظامهای اداری داشته باشند. در ایران سازمانهای بدین منظور وجود دارند از جمله سازمان بازرسی کل کشور، اداره حراست و دستگاههای اداری و وزارت اطلاعات - حبیبی، . - 86-87 :1375
ب - نهادها، قوانین و محدودیتهایی که جامعه بر دولت تحمیل میکند:
این نهادها این امکان را برای مردم و نمایندگان منتخب آنها فراهم میکند تا اولاً- به اطلاعات و اخبار در مورد عملکرد دولت دسترسی داشته باشند، ثانیاً- به صورت فردی یا جمعی نسبت به امور فساد اداری یا بی کفایتی آنها عکس العمل نشان دهند. مطبوعات،آزادیهای سیاسی نمونههایی از این مورد هستند - همان - راهکارهای مبارزه این دو گروه راهکارهایی را استفاده میکنند تا با فساد اداری مقابلهکنند. این راهکارها را میتوان در 4 دسته طبقه بندی کرد که عبارتند از:
-1 راهکارهای اداری و مدیریتی
-2 راهکارهای فرهنگی و اجتماعی
-3 راهکارهای سیاسی
-4 راهکارهای اقتصادی - معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، - 95 :1384
