بخشی از مقاله
چکیده
شیرین بی گمان شخصیتی تاریخی است. اما محققان به تمام زوایاي شخصیت تاریخی او نپرداخته اند. مورخان ایرانی و عرب نگاه چندان مثبتی به او ندارند، یا او را کنیزي بی مقدار میدانند یا قاتل شیرویه، اما با یافت شواهد تاریخی جدید، مسلم شده است که او مهمترین همسر خسرو پرویز بوده است و به نظر میرسد مورخان نزدیک به عهد ساسانی، به علت مسیحی بودن شیرین نظر مثبتی به او نداشتهاند.
همچنین تحقیقات مورخان متاخر نشان داده است که شخصیتی به نام مریم، دختر پادشاه روم، تاریخی نیست واحتمالاً مریم بعدي از ابعاد شخصیت شیرین است و به نظر میرسد روایات تاریخی این دو با هم خلط شده است. در این مقاله برآنیم تا با تکیه بر متون تاریخی ابتدا نگاهی بیندازیم بر اصالت ، مذهب و زادگاه شیرین و سپس نوع آشنایی شیرین با خسرو و شباهتهاي شیرین با دیگر شخصیتهاي داستانی را بررسی وتحلیل نماییم
مقدمه
تا کنون تحقیقات فراوانی به صورت کتاب و مقاله در مورد شیرین منتشر شده است. محققانی چون ثروتیان، کامل احمدنژاد، منصور ثروت، محمد غلامرضایی و استاد زرین کوب و... تا حدودي به این شخصیت پراخته اند. در مورد جایگاه تاریخی شیرین، کامل احمد نژاد مطالبی را در کتاب تحلیل آثار نظامی متذکر شده است که البته کامل و جامع نیست.پس از او دکتر زرین کوب در کتاب پیرگنجه در جستجوي ناکجا آباد مطالب قابل توجهی در مورد جایگاه تاریخی شیرین نقل کرده است. هر چند تحقیقات این استاد ارجمند بسیار ارزشمند است، اما هنوز زوایاي پنهانی از شخصیت او وجود دارد که بر اساس برخی متون قابل بررسی است.
شیرین در غزل فارسی چنان محبوب است که گویی به صورت سمبلی از معشوق در آمده است. عارفان و شاعران ما غالباً نگاه مثبتی به او دارند و این نشان از مثبت بودن شخصیت او در میان روایتهاي عامیانه است، هر چند برخی مورخان چندان به او خوش بین نبودهاند. داستانها و ابیاتی که در مورد شیرین سروده شده در ادبیات فارسی فراوان است و این خود عاملی است که توجه پژوهشگران را به ابعاد تاریخی زندگی او جلب میکند. نگارنده نیز در این مجمل کوشیده است تا به گوشه اي از زوایاي پنهان این شخصیت بپردازد.
-1 زادگاه، مذهب واصالت شیرین
بی گمان شیرین شخصیتی تاریخی است، اما تمام ابعاد شخصیت او شناخته نشده است. افسانه ها، قصههاي عامیانه و روایتهاي تاریخی چنان به هم آمیختهاند که هنوز شخصیت او مبهم است. نظامی و برخی مقلدانش شیرین را به اوج میبرند، اما برخی مورخان و حتی شاعران، نظر مثبتی در مورد او ندارند. روایات تاریخی در باب او یک دست نیست و گاه ضد و نقیض است، حتی در مورد اصالت و زادگاه او.
یکی از محققان مینویسد: »موبدان چندان از بازگشت خسرو که در سال 591 اتفاق افتاده شادمان نشدند، زیرا این پادشاه از روم این ارمغان را به همراه داشت، که نسبت به اوهام و خرافات نصارا میلی حاصل کرده بود و مؤید او در این عقاید زنی عیسوي شیرین نام بود، که سوگلی حرم او گردید« - کریستن سن،. - 318:1389 جمال زاده نیز اشاره میکند که آشنایی شیرین و خسرو در قسطنطنیه، آن زمان که خسرو به آنجا رفته بود تا از قیصر بر ضد بهرام چوبین یاري بگیرد، اتفاق افتاده است - جمال زاده،. - 399:1372 پس چرا داستانسرایانی چون نظامی او را ارمنی دانسته اند؟ آیا دلیل این امر این است که او مسیحی است و از دیرباز بنابر اعتقادي عامیانه مسیحی را معادل ارمنی میدانند؟ این نیز حدس و گمانی بیش نیست.
کریستن سن میگوید چون شیرین عیسوي بوده برخی مورخان غربی و شرقی او را از یونانیان دانسته اند، اما اسم او ایرانی است و بنابر قول سبئوس- مورخ بزرگ ارمنی- شیرین از مردم خوزستان بوده است - کریستن سن،. - 34:1389 زرین کوب معتقد است شیرین زنی عیسوي از اهل خوزستان و یا دشت میشان بوده است و نظر مورخ بیزانس تئوفیلاکتوس هم که شیرین را رومی الاصل میخواند منافاتی با نظر قبل ندارد و ممکن است که شیرین از رومیان مسیحی مقیم دشت بوده باشد - زرین کوب،. - 98:1386 همچنین برخی محققان اشاره میکنند که برخی گفتهاند شیرین یا سیرا زن مسیحی آرامی - سریانی - خسرو پرویز بوده است - غلامرضایی،. - 175:1370 با این شواهد اصلیت او اندکی قابل تردید است. اما گویا مورخان جدید در مسیحی بودنش شک نکردهاند - فراي،. - 263:1387 بنابراین رومی الاصل بودنش محتملتر است.
آیا این زن ایرانی یا آرامی یا رومی، زنی نژاده و اصیل بوده است یا کنیزي بی مقدار؟ بازهم روایاتی وجود دارد که هر دو فرض را تأیید و تکذیب میکند. در شاهنامه شیرین چندان خوش نام نیست و از نژاد بزرگان معرفی نشده است - غلامرضایی،. - 171:1370 بلعمی نیز شیرین را کنیز خسرو میداند - بلعمی،. - 1090:1353 اما از سوي دیگر در کتاب اخبار الطوال آن هنگام که شیرویه خسرو را عزل کرده است و نامه اي تحقیر آمیز برایش فرستاده، خسرو پرویز در بخشی از جواب نامه او از شیرین به عنوان همسرش نام برده است - دینوري،. - 139:1386 مورخان با استناد به نامهاي که از سوي خسرو به یکی از امکنه مقدس امپراطوري روم فرستاده شده است، اثبات کردهاند که شیرین همسر خسرو بوده است. - نولدکه، . - 305:1388 پس نمیتوان او را کنیزي بی مقدار و بی اصل و نسب دانست.
شیرین در این نامه با نوي ایران دانسته شده است و بعید است علت این امر تنها زیبایی او بوده باشد. اما برخی او را کنیزي بیمقدار دانستهاند و فردوسی و ثعالبی هم نظر مثبتی در مورد او ندارند. شیرین بی شک زنی مسیحی بوده است و همچنانکه میدانیم ادیان غیر زرتشتی در زمان ساسانیان که اوج تعصبات مذهبی مغان زرتشتی است، چندان مورد قبول ایرانیان و مخصوصاً مغان متعصب دربار نبوده است. همچنین با یافتههاي باستان شناسانه ي جدید، مشخص شده است که خسرو به علت همسر مسیحش از سوي مغان زرتشتی به بددینی متهم شده است.
براي مثال برخی محققان بر این باورند که چون وي از جانب مردم، اشراف و بزرگان متهم به بد دینی شده است، به جهت عوام فریبی در نقش برجستههاي طاق بستان از اهورا مزدا و آناهیتا حلقه شاهی دریافت کرده است و پایبندي خود را به مقدسات مردم نشان داده است - شهره جوادي،. - 50:1385 باید توجه داشت این رسمی بوده است که بیش از دو قرن به فراموشی سپرده شده بود - همان:. - 40 اما گویا این اتهام بسیار موقعیت خسرو را به خطر انداخته بود.
حتی میتوان تصور کرد که خاطره عزل کیقباد ساسانی توسط مغان به علت گرایش او به آیین مزدك، خسرو را هراسان کرده بوده است، زیرا این داستان تنها به طاق بستان ختم نمیشود. خسرو همینکه حکومت را دوباره به دست گرفت، مشروعیت خود را از طریق طرح عقاید جزمی زرتشتی بر روي سکهها بازیافت - تورج دریایی،. - 34:1382 و حتی کلمه فَره را نخستین بار برروي سکهها به کاربرد - همانجا - . با این شواهد مشخص میشود که شائبه مسیحیت و انتساب به آن حتی از محبوبیت سایه خدا در زمان ساسانیان میکاسته است. پس چندان هم دور از انتظار نیست که مورخان به چنین زنی که بی شک مسیحی بوده، روي خوش نشان ندهند، هم او را کنیزي بی مقدار بدانند و هم آنچنان که در ادامه خواهدآمد قاتلی بی رحم. از دیگر مسائلی که میتواند درمورد اصالت شیرین به ما یاري رساند، داستان بنا شدن قصر شیرین است.
برخی محققان ساخته شدن قصر شیرین را در زمان دوري شیرین از خسرو چندان درست نمیدانند - زرین کوب،. - 100:1386 اما به هر روي بعید نیست که خسرو آن را براي همسر محبوبش بنا کرده باشد. در عجایب المخلوقات، داستان ساخته شدن این قصر اینگونه روایت شده است » ابرویز شراب خورد و مست شد. زن وي شیرین را گفت چه حاجت داري؟ گفت قصري بکن از بهر من در اینجا، دو نهر بکن در یکی خمر صافی و در یکی شیر. گفت بکنم. چون هوشیار شد، فراموش کرد.
شیرین فهلبد مغنی را گفت وي را یادآور. وي غنایی بگفت: وي را یاد آمد. بفرمود تا قصري بکردند و جویی را از سنگ بکرد و شراب در آن روان کرد و آن را قصر شیرین گویند و این شیرین زنی بود با نسب عالی« - طوسی،. - 210:1382 در این روایت هم به قصه ساخته شدن قصر اشاره و هم بر خلاف بلعمی شیرین زنی با نسب عالی دانسته شده است. گویا هر چند از زمان ساسانیان دورتر میشویم محبوبیت شیرین نزد نویسندگان افزون میشود. در کتاب تقویم البلدان نیز از قصر شیرین سخن رفته است.
در این کتاب آمده است که شیرین تابستانها به این قصر میرفته است و نگارنده این کتاب آن قصر را در حد عراق دانسته از جانب مشرق - ابوالفدا،. - 351:1349 هر چند ممکن است که شیرین صاحب قصري بوده باشد، اما اینکه نظامی شیرین را صاحب تاج و تخت خوانده است نمیتواند درست باشد چنان که پیشتر اشاره شد، این احتمال وجود دارد که شیرین زنی اشرافی و نژاده بوده باشد اما شواهدي بر پادشاه بودنش موجود نیست، او تنها در یک متن پهلوي شاه زنان خوانده شده است که به نظر میرسد به علت همسري خسرو این لقب را به او داده بودهاند . غلامحسین یوسفی معتقد است که داستان خسرو و شیرین از قرن چهارم به بعد وسعت و دگرگونی یافته و وقتی به دست نظامی رسیده او نیز تغییراتی در آن داده است بنابراین اگر تصور کنیم که نظامی یا قصه سازان قبل از او براي بالاتر بردن شخصیت شیرین و برابر کردنش با خسرو در داستان، او را شاهزاده ارمنی دانسته اند، چندان بیراه و دور از ذهن نیست.
-2 آشنایی شیرین با خسرو
آشنایی شیرین با خسرو نیز به درستی مشخص نیست. منابع مختلف روایتهاي مختلفی به دست میدهند. هرچند اکثر مورخان اشارة مشخصی به این مسئله ندارند.ثعالبی مانند فردوسی میگوید که خسرو و شیرین باهم دوست بودند و خسرو به علت مشکلاتی که با بهرام چوبین داشت، مدتی از شیرین غافل شد و بعد از دیدن مجدد شیرین با او ازدواج کرد. - ثعالبی،. - 439:1368 اما روایات دیگري نیز وجود دارد. در کتاب سرح العیون ابن نباته روایت جالب توجهی در مورد آشنایی شیرین با خسرو ذکر شده است:
چنان که مشخص است در این متن شیرین دختري یتیم دانسته شده که در خانه مردي از اشراف مداین زندگی میکرده است.پرویز از کودکی به آن خانه راه پیداکرده است. مرد صاحب خانه همیشه از شیرین میخواسته که از پرویز دوري کند اما شیرین توجهی نمیکند، تا اینکه روزي صاحب خانه میبیند که پرویز انگشتري به دست شیرین میدهد، صاحب خانه عصبانی میشود واز شخصی میخواهد که شیرین را غرق کند، اما شیرین با زیرکی خود را نجات میدهد.
علاقه خسرو به شیرین از کودکی، چنان که در اینجا ذکر شده بی شباهت به داستان لیلی و مجنون نیست، وممکن است تاثیري از همین داستان باشد. ابن نباته همچنین اضافه میکند که وقتی خسرو شاه میشود، پادشاه روم رسولی به نزدخسرو میفرستد، در راه این فرستاده به دیر شیرین میرسد. شیرین به او میگوید خسرو را از مکان من مطلع کن، او چنین میکند وبعد خسرو با شیرین ازدواج میکند - همانجا - . میر خواند نیز روایتی مشابه این داستان در مورد شیرین نقل کرده است - مشکور،. - 1035:1367 البته باید توجه داشت که این روایت کاملا صبغه ي عامیانه دارد و چون به متون تاریخی مینگریم،در مییابیم که جزئیات آشنایی شیرین و خسرو مشخص نیست ونویسندگان و شاعران چون حقیقت را در نیافتهاند ره افسانه زده اند.
