مقاله رویکرد پایداری خشت در معماری بومی ایران

بخشی از مقاله

چکیده

معماری پایدار که در واقع زیر مجموعه ی طراحی پایدار است، یکی از جریان های مهم معاصر است که عکس العملی منطقی در برابر مشکلات عصر صنعت به شمار می رود. معماری پایدار بر اساس اصولی شکل گرفته است ؛ یکی از اصول مهمی که در معماری پایدار بایستی مورد توجه قرار گیرد همزیستی با محیط و کاهش استفاده از سوخت های فسیلی است. استفاده از انرژی های طبیعی در ساختمان به صرفه جویی در مصرف سوخت و افزایش کیفیت آسایش، بهداشت محیط مسکونی و سالم سازی محیط زیست منتهی میشود .توجه به مسایل اقلیمی در طراحی معماری یکی از وجوه مهم در پایدار سازی معماری و شهرسازی است .

در نتیجه طراحی مسکن بر اساس شرایط اقلیمی منطقه، اولین خط دفاعی در برابر عوامل خارج بناست. استفاده از مصالح پایدار و مناسب همچون خاک، خشت و آجر یکی از این راهکارهاخصوصاً در اقلیم گرم و خشک ایران می باشد .این مصالح به دلیل ویژگی ها و خصوصیات فیزیکی و تعامل با محیط پیرامون، استفاده بهینه از انرژیهای طبیعی را امکان پذیر می سازند .خشت و آجر به عنوان مصالح غالب در بناهای بومی این اقلیم به منظور تقلیل هزینه های سرمایش و گرمایش و در جهت مقابله با شرایط نامساعد آب و هوایی به کار گرفته شده است. این پژوهش بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. در این مقاله به بررسی خشت به مثابه پایداری در معماری بومی ایران پرداخته ایم.

واژههای کلیدی: معماری بومی، پایداری، خشت

مقدمه

توجه به مسایل اقلیمی در طراحی معماری یکی از وجوه مهم در پایدار سازی معماری و شهرسازی است .استفاده از انرژی های طبیعی در ساختمان به صرفه جویی در مصرف سوخت و افزایش کیفیت آسایش، بهداشت محیط مسکونی و سالم سازی محیط زیست منتهی میشود. در معماری و شهرسازی پایدار یکی از راهبردهای مهم توجه به اقلیم منطقه، طبیعت و راهکارهای مطابق با شرایط اقلیمی است . در بحث توسعه پایدار و به طبع آن معماری پایدار اینکه هر ساختمان باید با بستر و محیط پیرامون خود تعامل داشته باشد به امری بدیهی مبدل شده است. امروزه هم زیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی، مبدل به یکی از مهم ترین تدابیر در معماری و شهرسازی شده و طراحان را ملزم به رعایت اصول و قواعد خاصی در این زمینه می کند. در طراحی بافت مسکونی، رعایت ملاحظات اقلیمی تأثیر مهمی در ایجاد شرایط آسایش برای ساکنان محیط با حداقل هزینه دارد .

سالها پیش ساکنان این مرز و بوم با مهارتهای ویژه از آن بهره جسته اند و با اجرای فنون و قواعد خاص در زمینه استفاده بهینه از انرژی ها و منابع طبیعی به خصوص خورشید و باد و هماهنگی با اقلیم از آن استفاده کرده اند. اعجاز معماری سنتی، در به کار گیری مصالح منطقه ای و خلق تکنیک های ویژه ساخت، در شکل بهترین روش پاسخ گویی به نیاز های فیزیکی و روحی انسان برای ساختمان سازی، بر دوستداران مظاهر فرهنگی ایران زمین پوشیده نیست. - کلبادی نژاد - 1390از طرفی معماری بومی ایران همواره مسئله کاربرد مصالح مناسب و همساز با اقلیم را مدنظر قرار داده است.ایرانیان در گذشته با توجه به اقلیم، استفاده از منابع انرژی قابل تجدید و بکارگیری مصالح و روش های بومی موجب پایداری محیط زیست و افزایش دوام بناها می شدند .

استفاده بهینه از انرژی های قابل تجدید، ایجاد کمترین تأثیر منفی بر محیط زیست و اکوسیستم و ... گواهی بر این ادعاست که این معماری در راستای ساخت و ساز پایدار بوده است. نمود این پایداری را می توان در کاربرد خشت و آجر به عنوان مصالح غالب در معماری بومی اقلیم گرم و خشک مشاهده نمود .این مصالح به منظور تقلیل هزینه های سرمایش و گرمایش بنا و در جهت مقابله با شرایط نامساعد آب و هوایی به کار گرفته شده است. علیرغم پتانسیل های بالای خشت و خاک، به کار گیری آن به شیوه سنتی مشکلات و ضعف هایی را به همراه دارد و تأمین کننده خواسته ساختمان های امروزی نمی باشد .لذا می توان از طریق تلفیق این نوع مصالح با تکنولوژی روز، مصالحی استاندارد و با کیفیت تولید نمود که علاوه بر سازگاری با محیط پیرامون و کاهش مصرف انرژی، شرایط آسایش گرما و سرمایی انسان را نیز فراهم آورد. - خدابخشی و مفیدی - 1380

تعریف پایداری

متداول ترین تعریف پایداری تعریفی است که کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه ارائه کرده است . این کمیسیون توسعه پایدار را به صورت توسعه ای که احتیاجات - - WCED نسل حاضر را بدون لطمه زدن به توانایی نسلهای آتی در تامین نیازهای فرد بر آورده می نماید تعریف کرده است . بر مبنای این تعریف قبل از اینکه هر جامعه ای بتواند به پایداری برسد باید عدالت بین نسلها را تامین کند . توسعه اجتماعی و اقتصادی باید به گونه ای تحقق پذیرد که در هر زمان که بر نسلهای آینده هزینه ای تحمیل شود اثرات فعالیتهای اقتصادی را به حداقل رساند. زمانی که فعالیتهای حیاتی و ضروری فعلی هزینه هایی را به آیندگان تحمیل نماید - مثلاً حفاری کانیهای غیر قابل تجدید - خسارت وارده بطور کامل باید جبران گردد. توسعه پایدار با مفهوم سنتی توسعه کهاصولاً بر محور رشد اقتصادی دور می زند تفاوتهای اساسی دارد . طرح ریزی توسعه باید بر تعریف واقع گرایانه نیازهای ملی استوار باشد . در واقع میتوان گفت توسعه در خور و پایدار درصدد فراهم آوری استراتژی ها و ابزاری است که بتواند به نیازهای اساسی از جمله موارد زیر پاسخ دهد:

-تامین نیازهای اولیه زیستی انسان -دستیابی به عدالت اجتماعی - عبدلی - 1376

مفهوم معماری پایدار:

معماری پایدار به قرن 19 بر می گردد . جان راسکین ، ویلیام موریس و ریچارد لتابی از پیشگامان نهضت معماری پایدار محسوب می شوند. . موریس بازگشت به فضای سبز حومه شهر و خودکفایی و احیای صنایع محلی را توصیه می کرد .هدف از طراحی ساختمان های پایدار کاهش آسیب آن بر روی محیط از نظر انرژی و بهره برداری از منابع طبیعی است ، که شامل قوانین زیر می باشد:-1 کاهش مصرف منابع غیر قابل تجدید -2 توسعه محیط طبیعی -3 حذف یا کاهش مصرف مواد سمی و یا آسیب رسان بر طبیعت در صنعت ساختمان معماری پایدار به معنی ارائه راه حل هائی در زمینه های کالبدی و محیطی و اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی که بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب اکوسیستم ها، آلودگی محیط زیست، افزایش بی رویه جمعیت، رواج بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی و کاهش تعامل بین انسانها جلوگیری نماید. - دلخوش - 1393

اصول معماری پایدار

اصولی که باید رعایت شود تا یک ساختمان در زمره بناهای پایدار طبقه بندی شود به شرح زیر است:

اصل اول :حفظ انرژی

اصل دوم :هماهنگی با اقلیم

اصل سوم :کاهش استفاده از منابع جدید

اصل چهارم :برآوردن نیازهای ساکنان

اصل پنجم :هماهنگی با سایت

اصل ششم :کل گرایی - صالحی ایمنی - 1392

اهداف معماری پایدار

اهداف مهم پایداری جبران مافاتی است که انسان در طی صنعتی شدن و پیشرفت ظاهری از دست داده است و انسان را به فکر حفاظت از اکوسیستم ها و استفاده بهینه از پتانسیل های موجود در طبیعت به منظور بقا و حفظ و آنها برای نسلهای آینده واداشته تا در عین آسایش و ارتقای کیفیت زندگی بشر از تخریب آنها نیز جلوگیری به عمل آورد.از اهداف دیگر مباحث پایداری توجه به زیست محیط های طبیعی است، زیرا مسائلی همچون آثار گلخانه ای و تخریب لایه ی ازن به صورت جدی مطرح گردیده است.اکثر جوامع مدرن و پیشرفته توانسته اند نیاز های اساسی و خصوصیات بارز برای ارتقای کیفیت زندگی بشر را برآورد کرده و در جوامع صنعتی و در حال رشد نیز تاکید برکیفیت زندگی بشر می باشد و محیط زیست سالم، امکانات تفریحی و فراهم کردن مسکن و جز آن بدون شک در تحقق این هدف کارآمد خواهد بود. - نصیری - 1379

الگوهای معماری پایدار

امروزه ساختمان ها ن یز بخشی از محیط زیست را تشکیل می دهند و بخش اعظمی از آلودگی های زیست محیطی را ایجاد می کنند .البته نمی توان ساخت و ساز را متوقف ک رد ولی با یک تفکر ، طراحی و برنامه ریزی دقیق، میتوان ساختمان هایی ساخت که کمترین تاثیر منفی را بر محیط زیست داشته باشند . معماری پایداریکی از ایده های برنامه ریزی و طراحی برای ساخت چنین ساختمانهایی است .بطور کلی در تعریف پایداری سه رکن اصلی زیر وجود دارد:

-1 ارتقای کیفی زندگی و سلامت انسانها - نسل حاضر و نسلهای آینده - -2 تامین نیازهای روزمره انسان -3حفظ سیستم های اکولوژیکی و منابع انرژیهدف کلی از طراحی پایدار در یک ساختمان این است که به واسطه بهره وری صحیح از انرژی و منابع طبیعی تأثیر سوء ساختمان بر محیط زیست کاهش یابد . یک طرح پایدار همزمان در پی رسیدن به ارزش های زیباشناختی، زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و معنوی است . بنابراین می توان الگوهای زیر را در معماری پایدار ارائه کرد:

.به حد اقل رساندن بهره برداری از منابع تجدید ناپذیر و به کارگ یری انرژی های طبیعی و تجدید پذیر

.ارتقاء کیفیت محیط زیست و گسترش محیط زیست طبیعی

.از بین بردن یا به حداقل رساندن مصرف مواد آلوده و سمی

.حفظ هویت فرهنگی و قومی

.ترویج زندگی سالم

.استفاده خردمندانه از زمین و همگونی شکل ساختمان با محیط زیست

.اقتصادی بودن ساخت و ساز با استفاده از فناوریهای جایگزین کارآمد

.جلوگیری از ایجاد آلودگی صوتی و هوا - زندیه و پروردی نژاد: - 1389

معماری پایداربومیِ اقلیم گرم و خشک

با توجه به آثارموجودِ معماری بومی و مستندات کتابخانه ای، بناهای بومی ایران در زمان و مکان خود به خوبی با اهداف رویکرد پایداری، مطابقت می کردند و تکنیک های به کار رفته در این معماری بسیاری از مفاهیم نوین در عرصه معماری پایدار را در بر می