مقاله خلاقیت در طراحی معماری فضای آموزشی با رویکرد پایدار

بخشی از مقاله

خلاقیت در طراحی معماری فضای آموزشی با رویکرد پایدار

چکیده

زندگی پیچیده امروزی، هر لحظه در حال نو شدن است و خلاقیت و نوآوری، ضرورت استمرار زندگی فعال، انسان برای خلق نشاط و پویایی در زندگی نیازمند نوآوری و ابتکار است تا انگیزه تنوع طلبی خود را ارضا کند. در میان تواناییهای مختلـف انسـان بـدون تردیـد خلاقیـت سازندهترین و بنیادیترین آنهاست. دستیابی به قانون مندیهایی که به شناخت و تغییر جهان منجر شده بدون استفاده از نیروی خلاق انسانها امکـان پذیر نبوده است. همه آثار پر ارزش اصیل و ماندنی فرهنگ بشری که زندگی انسان را معنا بخشیده، ریشـه در خلاقیـت داشـته اسـت و ایـن همـه را تاریخ علم و هنر به روشنی نشان میدهد. ماهیت فضاهای آموزشی، لازمه سرمشقی منحصر به فرد برای پؤوهش و ایجاد کنش و واکنش صحیح در میان فضاها میباشد. فضای آموزشی محیطی است در راستای پاسخ به نیازهای اجتماعی، فرهنگی و محیطی که در جهت برآوره کردن فعالیتهـای انسانها که بازتابی از معیارهای رفتاری و فرهنگی مشخص شده توسط جامعه میباشد. با توجه به بحران زیست محیطی که حیات بر روی کره زمین را تهدید میکند و نیز افزایش مصرف سوختهای فسیلی که باعث تشدید این بحران شده لزوم استفاده از منابع انرژی پاک بایـد بیشـتر مـورد نظـر طراحان ساختمان قرار گیرد. مفهوم پایداری در معماری ، همان معماری پایدار یا معماری همساز با اکوسیستم یـا سـازگار بـا محـیط زیسـت اسـت. طراحان ساختمانها براساس این رویکرد نه تنها به صرفهجویی در مصرف انرژی است بلکه کمک بزرگی در جلوگیری از آلودگی هوا و کمک به نسل آینده است.
کلمات کلیدی: خلاقیت؛ طراحی معماری، فضای آموزش، رویکرد پایدار.

1

.1 مقدمه
شناخت بارزههای اصلی تمدن هر ملت برای مردمش، در حقیقت یک نوع خودشناسی و آگاهی از ریشههای هستی و موجودیت هر فرد و شناسنامه ملی آن قوم است. ناگفته پیداست این امر برای ما ایرانیان که وارث فرهنگی بسیار غنی و سرشار بودهایم بایسته و ضروری است. الگوهای تکاملیافته گذشتگان به عنوان اصول و عناصر اصلی معماری توسط معماران مورد استفاده قرار میگرفته و هر معمار با بهرهمندی از دانش و خلاقیت خدادادی و امکانات، محدودیت و نیازهای زمانی میتوانست از آنها استفاده نماید. بدین ترتیب تداوم فرهنگ معماری در طول تاریخ گذشته حفظ شده است. نگهداری و احیاء آثار باارزش معماری و هنرهای سنتی، تداوم تاریخی و پیوند درست با آثار گذشته که مبنای ایجاد هویت در معماری هر کشور است مورد تأکید اکثر معماران و شهرسازان جهان است. از جمله مهمترین و باارزشترین ساختمانهای سنتی که معرف هویت خاص معماری اسلامی کشورمان هستند، مدارس و مراکز علمیه در شهرهای مختلف بوده که در طول تاریخ معماری به تدریج به تکاملی قابل تحسین رسیدهاند و خوشبختانه اکثراً هم مورد استفاده و دارای عملکرد آموزشی میباشند. طراحی معماری عملی سهل و ممتنع است. ساختا فضا در ظاهر ساده و در واقعیت امری بسیار

پیچیده و عمیق است. تحولات در تاریخ معماری مبین تحولات در فرهنگ، تفکر و برخورد انسان با محیط زیست خود میباشد. آثار باارزش گذشتگان در معماری ایران واجد کیفیتها و ارزشهای پایدار هستند که مبین تفکر عمیق و جامع و جهانبینی سازندگان آنها میباشند(غفاری، 7711، .(7 پیچیدگی و چندبعدیبودن مسئله آموزش و پرورش و ساخت مراکز آموزشی که از ابعاد کالبدی و فضایی، کیفیتهای بصری و ادراکی، ابعاد زیبایی-شناسی، جنبههای محیطی و اقلیمی، مسائل تکنولوژی و غیره برخوردار است مستلزم همکاری متخصصین، در یک نظام سیستمی و مرتبط خواهد بود(غفاری، 7711، .(2

فضاهای آموزشی باید بتوانند جوابگوی نیازهای بر اساس تغییرات الگوهای آموزشی باشند، با پیشرفت تکنولوژی و فن، هر روز تقاضای کودک

æ معلم تغییر میکند. پس فضاهای آموزشی باید بتوانند امکان این انعطافپذیری را فراهم آورده، جوابگوی پایداری در طول زمان باشند. نیاز به انعطافپذیری در فضاهای آموزشی را میتوان به گروههای کارکردی، اجتماعی، روانی و اقتصادی دستهبندی کرد. بنابراین نیاز به تطابق با مسائل روان-شناسختی و اجتماعی، فضاهای آموزشی را نیازمند انعطافپذیری بیشتری مینماید. الگوی انعطافپذیر یک فضای آموزشی هم روند آموزش و هر فرم فضای آموزش، هم وصف فضایی زنده است و هم وصف روندی که فضا در آن ایجاد شود. چند عملکردی دیدن یک فضا، همچنین امکان تلفیق، تفکیک و گسترش آن از مهمترین عواملی هستند که در طراحی یک الگوی منعطف باید به آن پرداخت. بررسی الگوهای انعطافپذیر در ابعاد مختلفی امکانپذیر است، در مقیاس کلان، در همجواری و تلفیق با عناصر و عملکردهای دیگر و در ایجاد سیمای مطلوب شهری که در دانشآموز حس تعلق، هویت، اعتماد به نفس و افتخار را قوت میبخشد. در مقیاس میانی در سازماندهی اجزاء، تعداد طبقات و نوع ارتباطات فضاهای آموزشی به گونهای که جوابگوی آموزش جدیدو پویای امروز و پیشرفت تکنولوژی و سرعت آن در سالهای اخیر باشد و در مقیاس خُرد، در دقت عمل منوط به انتخاب شکل

æ فرم اجزای آموزشی، مبلمان، مقیاس و جزئیات آنها به طوری که ادراکات حسی مثبت را در تطابق با استفادههای متفاوتی که در طول زمان ممکن است داشته باشند، به وجود آورد(محمودی، 7737، .(7

.2 بیان مسئله
فضاهای آموزشی نقش اساسی در ساختار اجتماعی، فرهنگی جامعه ایفاء میکند. نظام آموزشی روش و محتوای آموزش از یک سو و فضای آموزشی از سوی دیگر دو عامل مهم و مؤثر در پرورش و رشد کودکان و نوجوانان محسوب میگردد. رشد سریع جمعیت، مهاجرت و جابجائی در سطح کشور موجب رشد شهرها و تغییر ساختار استقرار ساکنین در محلات مسکونی، تغییر تراکم جمعیتی نه تنها مشکل مسکن را به وجود آورده بلکه باعث مشکلاتی در تأمین خدمات شهری از جمله شبکههای رفت و آمد، سیستم تأسیسات و فضاهای آموزشی گردیده است. مالکیت خصوصی زمین و عدم وجود زمین و مکان کافی برای ایجاد مدارس جدید و توسعه مدارس موجود، مناطق شهری را با کمبود فضاهای مذکور نموده است. علاوه بر مسائل ذکرشده با توجه به توسعه پایدار شهرها در جهت تأمین فضاهای پایدار، خدمات آموزشی بایستی با استقرار و مکانیابی صحیح، هماهنگی لازم را با بافت و سیمای شهر ایجاد کند. با استقرار و همجواریهای مناسب، میتوان یک فضای آموزشی را به عنوان یک سازمان انتظامیافته و با کیفیت مطلوب معرفی کرد که دارای ویژگیها و اصول منطبق با آن مجموعه است.

2

.3 اهداف تحقیق
• بازشناسی مفاهیم کلیدی ارائهشده در متن پژوهش و تهیه و مطالعه مبانی طراحی معماری فضاهای آموزشی

• ارائه راهکارهایی برای خلق فضاهای آموزشی انعطافپذیر منطبق با اصول پایداری

.4 سؤالات تحقیق
• چه عواملی در طراحی معماری فضاهای آموزشی میتواند منجر به ارتقا پایداری فضا شود؟

• چگونگی دگرگونی فضاهای آموزشی از طریق انعطافپذیری و خلاقیت؟

• معیارها و اصول طراحی فضاهای آموزشی کدامند؟

.5 تاریخچه مدارس و نظام آموزشی در ایران
تشکیلات آموزش و پرورش در ایران از دوران باستان تاکنون تغییرات و دگرگونیهای فراوانی داشته است. سوابق تعلیم و تربیت آدمی نشان میدهد که به علت ناچیزبودن مجموعه میراث اجتماعی و سادهبودن ارتباطات انسانی آموزش و پرورش به وسیله خانوادهها و بیشتر به صورت غیرعمدی انجام گردیده است. با گستردهشدن دامنه دانشها و مهارتهای بشری و توسعه فرهنگ و تمدن و تمدنهای مختلف افزایش جمعیت تراکم نفوس در شهرها و روستاها رفته رفته نوعی دخالت آگاهانه در جریان انتقال فرهنگ و تمدن به کودک و نوجوانان ضروری شمرده شده و ضمن توجه به تربیت غیرعمدی پدید آمد و سالمندان با توجه به مقاصد معین به پرورش خردسالان پرداختند و برای انجامدادن وظایف تعلیم و تربیت به صورت رسمی و عادی طبق ضوابط به تدریج سازمانهای متعددی را ایجاد کردند. بهترین سازمانها از صدر اسلام تاکنون عبارتند از خانواده، مسجد، مکتب و مدرسه. در دوران هخامنشیان آموزش بیشتر جنبه مذهبی و حکومتی داشت و به سه نوع تقسیم میشد. نخستین سازمان آموزشی خانواده بود، والدین هر طفل مسئولیت داشتند، فرزندان خود را براساس موازین دین زرتشت تربیت کنند. پس از آن آموزش در آتشکدهها بود که به تدریج گسترش یافت و در کنار این آتشکدهها فرهنگستانهایی هم به وجود آمد. در زمان ساسانیان، سازمانهای آموزشی گسترش یافت.آنان علوم دنیای متمدن آن زمان چون هند و یونان را به قلمرو حکومت خود راه دادند، تا این که دانشگاه بزرگی مانند گندی شاپور (جندی شاپور) در قرن سوم میلادی توسط اردشیر تاسیس شد که در آن علوم تجربی و ادبیات مورد آموزش قرار میگرفت. با همه اینها نباید فراموش کرد که در دوران قبل از اسلام به ویژه در زمان ساسانیان تعلیم و تربیت و آموزش ویژه طبقه اشراف و مرفه بود و برای همگان امکان دسترسی به آن وجود نداشته است. پس از اسلام و به خصوص پس از سقوط بنیامیه به دست ایرانیان و روی کارآمدن عباسیان راه برای نفوذ فرهنگ ایرانی در دل فرهنگ اسلامی فراهم شد و مراکز علمی ایران در اواسط قرن دوم هجری اهمیت خود را باز یافتند. اما از آغاز قرن چهارم و در طول قرن پنجم تحولاتی در تشکیلات آموزش و پرورش ایران به وجود آمد و مساجد از شکل ساده خود خارج و در آنها حوزههای علمیه و اتاقهایی برای سکونت طلبه ها به وجود آمد که از همه منظمتر مدارس بود با نام نظامیه که توسط خواجه نظامالملک توسی در سراسر کشور پهناور ایران با برنامهای خاص و واحد اداره میشد. اما از عصر قاجاریه نظام آموزش و پرورش ایران دچار تحولات اساسی شد و به علت مبادلات سیاسی ایران با کشور های اروپایی مکتبخانهها و مدارس سنتی جای خود را به مدارس نوین دادند که همه وارداتی و اروپایی بودند. با افتتاح دارالفنون در سال 1228 هـ.ش توسط امیر کبیر تحولی بزرگ در ساختار آموزش و پرورش به وجود آمد.

.6 آموزش و پرورش نوین
بر اساس قانون اساسی ایران، آموزش و پرورش برای همه کودکان و نوجوانان ایرانی تا دوره متوسطه رایگان است و دولت وظیفه دارد امکان تحصیل را برای همگان از طریق وزارت آموزش و پرورش فراهم سازد.

3

.7 انواع مدارس و مراکز آموزشی موجود
• مدارس دولتی

• مدارس غیرانتفاعی

• مدارس استثنایی

• مدارس آموزشگاههای آزاد

• مدارس تطبیقی

• مدارس اقلیتهای مذهبی

• مدارس شاهد و مدارس نمونه

• مدارس شبانه

.8 مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان

این مجموعه نمونهای از معماری سنتی ایرانی و متناسب با اقلیم کویر و یکی از زیباترین بناهای اسلامی است. بنای مسجد و مدرسه آقابزرگ یکی از باشکوهترین و زیباترین مساجد دوره قاجار در ایران به شمار میآید. این بنا در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع شده است. ساختمان این مدرسه با سرمایه شخصی به نام حاج محمدتقی خانبان طی سالهای 7221تا7221 هجری قمری جهت استفاده نماز جماعت و درس و بحث داماد خود، ملا مهدی نراقی دوم، برادر ملا احمد نراقی، ملقب به آقابزرگ بنا شده و به این نام معروف شده است. تمامی این بنا از جمله گنبد که جزو بزرگترین گنبدهای آجری است با آجر ساخته شده است. همچنین ساختمان این مدرسه بصورت حیاط مرکزی طراحی شده است و فضاهای داخلی به این حیاط گشوده شدهاند. در حیاط مدرسه از آبنما برای ایجاد رطوبت و از گیاهان جهت هدایت بادهای مطلوب به ساختمان و گردش هوا در اطراف ساختمان استفاده شده است(شکل .(2

شکل -2 حیاط مرکزی و بادگیرهای مدرسه آقابزرگ کاشان

مدرسه آقابزرگ دارای شبستانهای زمستانی و تابستانی، صحن زیبای دوطبقه و حجرههای متعدد میباشد. معمار این بنا شخصی به نام استاد حاج شعبان بوده است. پس از هشتی با عبور از دو دالان مسقف عریض، به صحن مدرسه دست مییابیم که در میان این دو راهرو، دو شبستان وسیع زمستانی و تابستانی در دو طبقه قرار دارد. در قسمت سردرب، چهار بالاخانه ساخته شده است که در طرفین سردرب دو بادگیر مشاهده میشود که این بادگیرها با هدایت هوای مطبوع به شبستان تحتانی(تابستانی) و به زیرزمینی که شبستانها قرار دارد، تابستان گرم کویر را بر ساکنان این بنا قابل تحمل و دلپذیر می-سازد. پس از ورود به محوطه مدرسه، دو صحن فوقانی و تحتانی و حجرههای محل سکونت طلاب و گنبد آجری با شکوه و گلدستههای دو طرف آن خود نمایی میکند. علاوه بر این دو حیاط خلوت، آب انبار بزرگ، شبستان دیگری در پشت گنبد، ساختمان مسجدی که در جنب گنبد واقع است و محراب کاشی کاری واقع در شبستان جنب گنبد که در حقیقت مجموعهای است از هنرهای کاشی کاری، گچبری، کتیبهنویسی، مقرنسکاری ونقاشی، از جمله متعلقات این بنای عظیم است(رئیسی، 7733، )(77-71شکل (7

4

شکل -3 حیاط مرکزی(استفاده از گیاه و آبنما)

.9 نگاهی به تعریف خلاقیت
از آنجا که انجام هر کاری مبتنی بر خلاقیت، نتیجه ارزشمندتری خواهد داشت، شناخت خلاقیت، تعریف ویژگیها و تعریف شاخصههایش پیشدرآمد مناسبی برای هر اقدامی است. اما نکته اینجاست که تاکنون درباره خلاقیت تعاریف و تعابیر متعددی ارائه شده است که البته هیچکدام به تنهایی گویا و کامل نیستند. باید به هر کدام از این تعاریف یا توضیحاتی را افزود تا تمامی ابعاد مطرح در مفهومی به نام خلاقیت را در بر گیرد.(خیابانیان، 7733، .(3

میتوان نظر کارشناسان را درباره خلاقیت به دو دسته تقسیم کرد:
• خلاقیت مترادف حل مسئله یا آفرینش است

• خلاقیت ابزاری است برای حل مسئله یا افزایش

.10 نقش خلاقیت در طراحی معماری

داشتن خلاقیت بالا و ذهنی کنشپذیر از جایگاه ویژه ای در روند آفرینش آثار هنری برخوردار است از این رو هر هنرمندی به گونه متناسب با خصوصیات شخصیت هنری خویش، تحریک و باروری آنرا بسیار مهم میشمارد. خلاقیت و آفرینندگی در هنر و معماری نوعی فعالیت جهت یافته است؛ به این معنا که هنرمند یا معمار در جهت ایجاد طرح به صورت سازماندهی شده و هدفمند تلاش میکند. بیشک واضح است که این فعالیت با همه سازمان یا فتگیاش به تنهایی طرح و ایده محسوب نخواهد شد مگر اینکه معمار یا هنرمند ابتکار را به عنوان یک چاشنی قوی مد نظر داشته باشد و به مدد آن طراحی کند، چرا که طراحی بدون ابتکار غیرممکن است. با این وصف در کنار سایر عوامل موثر بر شکلگیری معماری، نمیتوان نقش ابداع و خلاقیت هنرمند را در شکل-دادن به هرگونه اثر هنری و از جمله آثار هنری و از جمله آثار معماری نادیده گرفت، زیرا نیروی هنرورانه ذهن آدمی نیرویی زاینده است و همین زایش و خلاقیت وجودی هنرمند، تاریخ هنر را شکل داده و میدهد. طراحی فضای آموزشی جدید در حقیقت خلق محیط فیزیکی(مادی) برای حمایت از امر یادگیری، آموزش و روح تحقیق میباشد، نه فقط برای آینده نزدیک، بلکه برای نسلهای بعدی کاربران، معماری یعنی هنر خلق فضا و به بیانی دیگر معماری نوعی عمل خلاقانه است که مقصود آن شکلدادن به فضای زیست انسان در تمامیتش میباشد و گسترده آن از جوابگویی به نیازهای انسانی در پیوند با محیط و طبیعت تا بیان عواطف و اعتقادات او طیف وسیعی را در بر میگیرد. قدمت معماری به عنوان یک فن برای ایجاد سرپناه، به قدمت تاریخ بشر میرسد اما معماری امروزه در جهان ترکیبی از صنعت ساختمانسازی به علاوه هنر، فلسفه، جامعهشناسی، روانشناسی اجتماعی، اخلاقی، اقتصاد، جغرافیای طبیعی و انسانی، برنامهریزی و توسعه اقتصادی و علوم طبیعی نظیر زیستشناسی و محیط زیست است. به عبارتی دیگر خلاقیت توانایی پیداکردن راه حلهای غیرمشهور و جدیدی است که بهتر است از راه حلهای گذشته میتواند پاسخپوی نیازها و کاستیها مسئله باشد. فرآیند طراحی خلاق در فضاهای معماری نیازمند تلاش و مشارکت تمامی معماران و آگاهان آموزش معماری برای تدوین نظامنامهای جامع برای طراحی است. تا با آشناشدن به مبانی آموزش و فرآیندهای طراحی خلاقانه زمینه را برای پیدایش فضاهای کارآمد و پایدار فراهم سازند.