بخشی از مقاله
چکیده:
این مقاله در وهله ي نخست به دنبال یافتن جنبه ها و موارد متعدد تناقض در شعر اخوان ثالث و همچنین چگونگی پیوند دادن آنها به یکدیگر است. در رفتار و اندیشه هاي اخوان ترکیبی نظاموار از تناقضها دیده میشود که از یکسو ریشه در اجتماعی دارد که وي در آن تولد یافته و بالیده است. اجتماعی سنّتی ، مذهبی که در حقیقت نخستین بذرهاي عناصر ناهمگون را در افکار او به وجود آورده است. از سوي دیگر اخوان با شناخت و تکیه بر زبانی شکوهمند و کهن و به کارگیري قالبی نو توانسته است حتّی در فرم ظاهر هم ترکیب ناسازها را نشان دهد و علاوه بر آن به لحاظ خلق و آفرینش دست به ابداع چیزي بزند که هر دو سوي سنّت و مدرنیسم را در خود داشته باشد. این مقاله بر آن است که با بررسی آثار اخوان ریشه هاي تناقض و پارادوکس را در افکار و اشعار او مورد بررسی و موشکافی قرار دهد.
مقدمه:
در شعر معاصر فارسی نیز تصاویر پارادوکسی ناب بسیار است.اخوان ثالث پارادوکس هاي زیبایی در شعرش دارد. نخستین بار متناقض نمایی در بلاغت فارسی را استاد شفیعی کدکنی در کتاب شاعر آینه ها مطرح کرد وي می نویسداصطلاحی که من ساخته ام"تصویرهاي پارادوکسی" نه در ادبیات قدیم خودمان وجود داشته است" یعنی کتب بلاغی و نه در ادبیات فرنگی" تا آنجا که من جست وجو کرده ام". - شفیعی کدکنی ، - 54 :1356 در دنیاي غرب متناقض نمایی از دیرباز مورد توجه قرار گرفته است. رومیها پیش از میلاد مسیح به این صنعت بدیعی آشنا بوده اند و حتی در زمان افلاطون هم متناقض نما ترفندي شناخته شده بوده است.
اما درقرن بیستم است که به اهمیت واقعی آن پی می برند. نه تنها در شعر فارسی بلکه درسراسر جهان آثاري که بیانگر احوال و رؤیاها و واقعه هاي عرفانی اند داراي جنبه هاي متناقض نما هستند. و.ت.استیس فیلسوف تجربه گراي انگلیسی یکی از ویژگیهاي اصلی عرفان را متناقض نمایی می داند. - استیس، - 74 :1388 متناقض نماهاي معنی شناختی نشان دهنده مفاهیم متناقض هستند وصرفا براي زیبایی آفرینی ساخته نشده اند وشاعر با این متناقض نماها در واقع حقایقی را بیان می کند و چون این واقعیت ها با عرف و شرع و منطق سازگار نیست در وهله اول تکان دهنده و عجیب است اما با تامل و دقت منجر به دریافت این حقیقت می شود که نه تنها تناقض در کار نیست بلکه عین حقیقت است. - واحد، - 253 :1384
روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش به صورت کتابخانه اي بوده است. همچنین مقالات و کتاب هایی که دراین زمینه به دست نگارنده رسید مورد مطالعه قرار گرفت و مطالب مورد نیاز با دقت فیش برداري گردیده است و در صورت لزوم با حفظ امانت وذکر آدرس در متن حاضر درج گردیده است.
اهداف تحقیق
یافتن عواملی که باعث تألیف و ترکیب تناقض ها در شعر و هنر اخوان ثالث گردیده است. پرداختن جزیی تر به گونه هاي متفاوت تضاد و تناقض در زبان و فکر شاعر تا جایی که وسعت وجود ناسازها در شعر وي با وسعت تناقض هاي محیط زندگی او قابل سنجش باشد.
پیشینهي تحقیق
پرداختن به مفهوم تناقض در آثار اخوان و کشف و تبیین خاستگاه آن موضوعی است که - تا آنجا که من مطلع هستم - نخستین بار در یادداشتی از شفیعی کدکنی در شهریور سال یک هزار و سیصد و شصت و نه هجري شمسی طرح شده و در مجلات و کتاب هاي متعددي به چاپ رسیده است، اما بنده آن را نخستین بار در کتاب زمینه ي اجتماعی شعر فارسی که به کوشش نیاز یعقوب شاهی به چاپ رسیده مطالعه کرده ام. البته کتاب مذکور حاوي بخش ها و نوشته هاي مختلفی از شفیعی کدکنی در موضوعات مختلف می باشد و عنوان این نوشته »اخوان، اراده ي معطوف به آزادي« است.
شفیعی کدکنی در این مقاله ي نغز و پرمغز همچون بسیاري دیگر از آثارش رویکردي تازه به شعر و خلاقیت هنري را نشان داده است و با آوردن یکی، دو مثال بسیار کوتاه و گذرا موضوع را جمع بندي کرده است. آنچه که در آغاز مرا متوجه انتخاب چنین موضوعی براي کار و تحقیق کرد، عمیق بودن این دیدگاه و نیاز به دسته بندي تناقض هاي موجود در کار اخوان بود و تا حدودي هم زمینه یابی بروز و شکل گیري این تضادها است.
پس از آن دفتر هاي »زمستان« ، »آخر شاهنامه« و »از این اوستا«ي اخوان را با این دیدگاه مورد مطالعه قرار دادم و طی مراحلی از مطالعه در این باب، به کتاب دیگري از شادروان محمد مختاري با عنوان »انسان در شعر معاصر« برخورد کردم که در فصل »روح سیه پوش قبیله« اشاره اي به بعضی جنبه هاي تناقض در اشعار اخوان شده بود. بعد از شناخت این دو پیشینه ي تحقیقاتی از شفیعی کدکنی و محمد مختاري؛ به مطالعه و تدوین این مباحث پرداختم.
انواع تناقض در آثار اخوان
تناقض هاي اجتماعی و سیاسی:
شعر اخوان بیشتر با مسایل اجتماعی و سیاسی روزگار خود و مردم زمانه اش پیوند دارد اما در این گیر و دارها و با گذر زمان، دیدگاه هاي متفاوتی در زمینه ي اجتماعیات از او بروز می کند گاه غرّنده و پرخروش به خود و همنوعانش نهیب می زند که باید سرنوشت اجتماع مان را تغییر دهیم، ظلم و بی عدالتی را ریشه کن کنیم، به پا خیزیم و چنین و چنان و گاه سر به زیر افکنده و کنج عزلت گزیده و از هر گونه قدرت تغییر و تحولی در خود و همنوعانش مأیوس می ماند و معتقد است که کاري نمی توان کرد گاه به مبارزه دعوت می کند و گاه به نشستن و این دوگانگی را همیشه با خود حمل می کند و پرتوهایی از آن در شعرش انعکاس می یابد آنجا که از حرکت و مبارزه و تسلیم نشدن در مقابل سرنوشت سخن می گوید امید و عشق به میهن در شعرش موج می زند و آنجا که از ناتوانی و خزیدن در لاك خود سخن می گوید کلامش آکنده است از لعن و نفرت.
در قطعه ي »آخر شاهنامه« از مجموعه ي »آخر شاهنامه« که یکی از شاهکارهاي بی بدیل اخوان است، تناقض اجتماعی وي مشاهده می شود. بدین صورت که امید و پویایی او از یک سو و از سوي دیگر سکون و یأس او به روشنی کنار هم قرار گرفته اند. چنانکه در آغاز شعر می بینیم، شاعر با جسارت و صراحت و امید به پیروزي خود را فاتح این قرن کج آیین شکلک چهرِدیوانه معرفی می کند و بدي هاي آن را یکی پس از دیگري برمی شمارد. در قسمت نخستین شعر از دنیاي روشن و شاد و رویایی از روزگاران برباد رفته و در یاد مانده سخن می گوید و اما با کنار هم قراردادن این دو روزگار متضاد در پایان دچار یأس می گردد از بی مرگی دقیانوس. هان کجاست؟ پایتخت این کج آیین قرن دیوانه؟
