بخشی از مقاله
چکیده
شهر باید به شهروند و استفادهکننده احساس امنیت فیزیکی و روانی دهد و باعث بوجود آمدن رابطهای مطلوب بین فضای درونی شخص و با جهان بیرونی شود. خوانایی یکی از کیفیتهای فضای شهری است که به این امر کمک میکند. یکی از اهداف طراحی شهری و معماری منظر حفظ فضاهای با هویت مطلوب، ساماندهی و ایجاد فضاهای شهری و افزایش خوانایی منظر شهری برای کاربران است . امروزه اغلب مناظر بدون توجه به بوم و زمینهی خود شکل گرفتهاند. در این تحقیق با بررسی مفهوم خوانایی و اصول طراحی باغ ایرانی پیشنهادهای جهت افزایش خوانایی مناظر و فضاهای شهری با توجه به اصول معماری منظر با ارزش گذشته پیشنهاد میگردد. به نظر میرسد بهکارگیری اصول مانای باغهای ایرانی در افزایش خوانایی فضا و منظر شهری تاثیرگذار است و میتواند موجب پایداری ارزشهای محیطی گردد.
واژههای کلیدی: خوانایی، فضای شهری، منظر شهری، معماری بومی، باغ ایرانی.
-1 مقدمه
امروزه مناظر و فضاهای شهری در جریان مدرنیته بدون توجه به ارزشهای تاریخی، کالیدی، فرهنگی و اجتماعی زمینهی خود شکل گرفتهاند و از اصول و معیارهای با ارزش معماری منظر باغهای ابرانی استفاده نمیکنند که این خود منجر به عدم خوانایی فضاها و مناظر شهری برای استفادهکنندگان میگردد.منظر شهری سطح تماس پدیدهی شهر و انسان است؛ از اینرو بخش قابل توجهی از دانش و عواطف محیطی شهروندان تحت تأثیر آن شکل میگیرد. منظر شهری کلیت شهر را به مثابه »متن« آشکار ساخته و امکان »خوانش« و »قرائت« این متن را فراهم میآورد - گلکار، 1382، . - 8-23 در مورد پیشینه و مبانی نظری تحقیق میتوان به نظریه پردازانی مانند »کالن«و »نسر « ،»لنگ« ،»اپلیارد « ،»لینچ« اشاره کرد که مهمترین حامیان منظر ذهنی-ارزیابانهی شهر هستند.
لینچ بر تصویر ذهنی افراد از محیط شهرشان تأکید دارد و با عوامل پنج گانه راه، لبه، حوزه، گره و نشانه، منظر شهر را با گرافیک و نقشه نشان میدهد. در ایران منوچهر مزینی با تکیه بر دیدگاههای روانشناختی لینج به مطالعه »تهران از نظر بصری و زیبایی شناسی« میپردازد و محمود توسلی با تکیه بر بررسیهای تاریخی برای مناظر و فضاهای شهری ارائهی راهکار مینماید. گوردن کالن منظر شهر را از دید حرکت پیاده مورد بررسی قرار میدهد.اصول مانای باغهای ایرانی می تواند موجب پایداری ارزشهای محیطی گردد. این تحقیق به دنبال این است با استفاده از اصول با ارزش باغهای ایرانی پیشنهاداتی جهت خوانایی منظر شهری و در نتیجه ارتباط بیشتر مردم با فضاهای شهری ارائه نماید.
-2 مفاهیم مرتبط با موضوع
-1-2 خوانایی با اینکه تحقیقات در فضای شهری بیشتر معطوف به فیزیک فضای شهر و چگونگی آرایش آن و نقش آن در تسهیل امورشهری بوده است، ولی میتوان درکارهای اشخاصی چون کوین لینچ وامُس راپاپورت و... عامل انسانی را نیز مشاهده کنیم. لینچ یک معمار و طراح شهری بود که کار خود را برنامهریزی ظاهر شهر قرار داد. وی یکی از بنیانگذاران ساختار ذهنی از شهر است. یعنی دخالت ذهن در ادراک شکل شهر را بسیار مهم میداند. از این رو درکتاب خود سیمای شهر ابتدا سه حوزه را مشخص میکند: - 1عوامل متحرک شهر - 2عوامل ثابت شهر - 3 ناظر - آدمیان - . که از نظر او عوامل متحرک هر شهر خاصه مردم و فعالیت های آنان همانقدر در ایجاد تصویر هر شهر در ذهن ناظر موثرند که عوامل ثابت شهر. مهمترین مفهوم از نظر او مفهوم خوانایی است.
یعنی بتوان به آسانی اجزای شهری را شناخت و بتوان آن ها را در ذهن در قالبی به هم پیوسته به یکدیگر ارتباط داد. در واقع لینچ شکل شهر را مانند متنی فرض میکند که باید بتوان آن را خواند یا خوانایی را به آن برگرداند . این "خوانایی" باید به شهرنشینان کمک کند تا خود را درفضا باز یافته و در آن احساس ایمنی کرده و بتوانند کالبد خود ا درآن هدایت کنند - فکوهی،1390، . - 204 مفهوم مهم دیگر از نظرلینچ "تصویر شهر" است که باید به ناظر احساس امنیت دهد و باعث بوجود آمدن رابطه موزون بین خود شخص و جهان خارج شود. اگر حتی شهر دارای تصاویری پیچیده هم باشد میتواند لذت بخش باشد ولی دو عامل حتما باید وجود داشته باشد.: - 1شخص هرگز نباید احساس کند تصور کلی را از شکل محیط از دست داده. - 2شکل آشفتگی خیابان و کوچه ها باید به شکلی باشد که بتوان آن را باز شناخت ودرک کرد - لینچ،1374، . - 60
برای اینکه شهر بتواند خود را در فضا مشخص کرده و قابلیت خوانایی پیدا کند، میباید نظامهای نشانه شناختی را با نظام هایی دیگر از شکلها و معماری و شهرسازی ترکیب کند - جوادنیا،1391، . - 1کیفیتی که یک مکان را شناسا می سازد و به افراد اجازه جهت یابی در یک محیط می دهد را خوانایی می نامند - کرمونا،2002،. - 138 به اعتقاد »بنتلی و همکاران، «1985 در کتاب »محیط های پاسخده« ، خوانایی در دو سطح »کالبدی و الگوی فعالیت « به عنوان یکی از عناصر مهم اصول طراحی اهمیت دارد. گرچه خوانایی مفهومی بسیار گسترده دارد، اما مراد از این نوشتار خوانایی بیشتر از بعد بصری در یافتن مکانهای مورد نظر است. لینج نقشه یا ساختار ادراکی مردم از شهر برای یافتن مقاصد خود را با اهمیت می داند و بدین جهت مهم ترین کیفیت بصری شهر را خوانایی می داند و سهولت شناسایی قسمت های مختلف و ساماندهی آنها را در یک الگوی منسجم تعریف می کند - کلانتری و اخوت، 1390، . - 64
-2-2 باغ ایرانی الف - واژهی باغ
واژه باغ در فارسی میانه نو به کار رفته است . در فارسی میانه مانوی به صورت b w و در سغدی به صورت E J به معنای قطعه یا پاره ای از زمین است که مترادف با واژه اوستایی E J و سنسکریت EK JD به معنای بخش،سهم،دارایی و بهره به کار رفته ، E J در ختنی ، E J در ارمنی ، و E J شکل آرامی شده این واژه در تلمود به معنای زمین مشترک است. واژه گاهانی baga اسم خنثی به معنی بخشش است. این واژه گان همگی از ریشه باستانی bag یا بخش کردن است که مصدر بخشیدن در فارسی نوین میباشد و نام واژه باغ از آن ریشه آمده است. هم چنین بسیاری از زبان شناسان واژه باغ را برگرفته از ریشه کلمه بغ می دانند. که علاوه بر ان به معنی بهره و بخش بکار رفته است؛ در سنگ نبشته های پادشاهان هخامنشی همیشه درمعنای خدا آمده - شارپ ، 1346 ،63 و. - 175 بغ در دین زرتشتی به معنی خداوند ،اهورا مزدا و دراوستا نیز به معنی خداوند و سرور و بزرگ باشد. همانطور که ذکر شد ازیک ریشه و از یک مصدر بگ - bag - یا بک - bak - به معنی بخشیدن است - اوشیدری،1371،. - 166 همچنین باغ ضمن انکه ریشه ای آسمانی و مقدس دارد به مفهوم تقسیم شده به چند بخش نیز هست - براتی ، 1383، . - 7
ب - باغ ایرانی باغ ایرانی پدیده ای فرهنگی ، تاریخی ،کالبدی در سرزمین ایران است ومعمولا به صورت محدوده ای محصورکه درآن گیاه ،آب و ابنیه درنظام معماری مشخصی با هم تلفیق میشوند ومحیطی مطلوب، ایمن و آسوده برای انسان بوجود می آورد،ساخته می شود. - شاهچراغی،1389، - 41 .محوطه ای غالبه محصور ، ساخته انسان با بهره گیری از گل و گیاه ،درخت ،آب و بناهای ویژه که برقواعد هندسی و باورها مبتی است. همچنین باغ ایرانی پیوند فرخنده زیبایی و سودمندی است - پیرنیا،1382، - 9 ونیز موجودیتی است گویای نیازهایی که روزمره اند و کاربردی وهم معنایی اند وانتزاعی - فلامکی، - 1386 آشکارگی هستی است وآشکارگی هستی به ما امکان شنیدن آوای هستی را میدهد،باغ ایرانی را باید به عنوان یک اثر هنری بسیار ارزشمند درفرآیند هنرمعنوی شناخت. با شناخت باغ ایرانی ،دیدارعالم مینوی و نیوشایی آوای درون هستی است. - دادبه ،1383، - 33 همچنین باغ ایرانی فضای آرامش و آسایش و محل غور واندیشه ،تعریف می شود - میرفندرسکی ،1383، - 10
ج - سیر تحول باغ ایرانی درطول تاریخ براساس توصیف و بیان تاریخ تسلسلی باغ ها را برمبنای دسته بندی آنها براساس شاخزمان -مکان ، باغ های دوره تیموری، باغ های اصفهان دردوره صفویه ،باغ های کرانه دریای خزر دردوره ی صفویه ،باغ های شیراز دردوره ی زندیه ،باغ های سلطنتی تهران دردوره قاجارو نیز باغ هایی درشهرهایی چون یزد،کرمان ،تبریز، کاشان، که عمدتا از دوران قاجار تا کنون باقی مانده اند توصیف و بررسی شده اند. اما تفاوتهای بسیار اندکی با هم دارند به طوری که نمی توان مقطع زمانی دقیقی را برای تغییر یا تحول شکلی باغ ها در ایران یافت. آنچه درمورد باز خوانی باغ ایرانی با رویکرد تاریخی - تکاملی، اهمیت دارد این است که شاخهای اصلی و شکلی باغ ایرانی درطول تاریخ، دچارتغییرات ویاتحولات بنیادی نشده وباغ سازی درهر دوره تاریخی
