بخشی از مقاله
چکیده
خستگی جسمی و روحی انسان ناشی از زندگی در دنیای ماشینی امروز ، موجب پناه بردن انسان به طبیعت شده است.در میان عناصر موجود در طبیعت آب از اهمیت بیشتری نسبت به بقیه برخورداراست. ترکیب هوشمندانه آب با سایر عناصردر باغ ایرانی نشان می دهد که هر دو رویکرد کاربردی و معنایی به خوبی در آن رعایت شده است .در واقع آب جزیی از ذات باغ ایرانی است و رمز پایداری باغ ایرانی تبلور دو مفهوم آب در مجموعه باغ است.هدف اصلی این پژوهش تاکید برحضور عنصرآب در باغ ایرانی است تا بیان کندباغ ایرانی به عنوان نظامی حکیمانه وکمال گرا،آب را به گونه ای در خود جای داده است که علاوه بر پاسخ به نیازهای فیزیکی استفاده کنندگان به بعد معنایی آن نیز در باغ توجه کرده است در این راستا جنبه کاربردی و معنایی حضور آب در باغ با توجه به رویکرد خوانایی مورد تحلیل قرارگرفته اند.
مقدمه
هر ملتی براساس جهان بینی خویش برای طبیعت ارزش خاصی قائل بوده و ارتباطش را با طبیعت و عناصرطبیعی برپایه اصول و ارزش هایی برجهان بینی خود شکل داده است.به این ترتیب شناسایی جایگاه عناصرطبیعی در اعتقادات و فرهنگ هرجامعه ازاهمیت بالایی برخورداراست.در این فرهنگ،عناصرطبیعی مانند آب به عنوان آیه و نشان الهی محسوب می شود و از چنان اهمیتی برخورداراست که بارهادر متون اسلامی نام این عنصرتکرارشده است.
زیباترین حضورآب درهنرباغ سازی ایرانی نمایان می شود.هنرباغ سازی یکی ازکهن ترین هنرهای ایرانیان است که دارای سنت هایی ارزشمند و قدرتی معنوی است که درآن عنصرآب با دوجنبه کاربردی و معنایی حضور می یابد.بنابراین درپژوهش حاضر برای شناخت جنبه مفهومی و معنوی عنصرآب به بررسی آیات قرآن کریم و نقل قول هایی از عارفان و شعرا و تقدس عنصرآب نزد ایرانیان کهن پرداخته شده است.سپس جایگاه آب در باغ ایرانی از دو جنبه کارکردی و معنایی مورد بررسی قرارگرفته است.
روش تحقیق
ابتدا با استفاده از روش کتابخانه ای به تعریف باغ سازی ایرانی و تاریخ پیدایش باغ ونقل قول هایی از عرفا و شاعران پیرامون عنصرآب پرداخته شده است.سپس با استفاده از روش تحلیلی، تفاسیر قرآن کریم در مورد عنصرآب مورد بررسی قرارگرفته است.و در نهایت با استفاده از روش توصیفی جنیه معنایی حضور آب در باغ ایرانی مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.
-1تعریف باغ ایرانی
باغ ایرانی پدیده ای فرهنگی،تاریخی،کالبدی در سرزمین ایران است و معمولا به صورت محدوده ای محصور که درآن گیاه،آب وابنیه درنظام معماری مشخصی با هم تلفیق می شوندومحیطی مطلوب،ایمن وآسوده برای انسان به وجودمی آورد،ساخته می شود.در دائره المعارف اسلامی در توضیح واژه باغ آمده:محوطه ای معمولا محصور،ساخته انسان با بهره گیری از گل و گیاه و درخت و آب و بناهای ویژه ای که برقواعد هندسی و باورهامبتنی است.
- چگینی، ص - 206 اغلب پژوهشگران تاکید می کنند،در باغ ایرانی نهایت مادی به بی نهایت معنوی ارتقاء می یابد.باغ تا آنجا که ممکن است ساده و روشن شکل می گیرد و ابهامی مادی در رابطه انسان و فضا باقی نمیگذارد. - میرفندرسکی، ص - 10 در واقع چنین بیان می شود که باغ ایرانی میان کنش میان شکل و سطح است و فضایی پاک،غرق آرامش و خالی از هر تنش و و تفکربرانگیز پدید می آورد.
- اردلان و بختیار، ص - 48 می توان گفت که کیفیت آرامش،آسایش ومحلی برای غور،اندیشه بوسیله عدد،هندسه،رنگ و ماده یعنی عناصر کالبدی به حیطه حواس انسانی درآمده است. - میرفندرسکی، ص - 10 باغ ایرانی هم تجربه ای جسمانی و هم تجربه ای روحانی است.در آن رایحه گیاهان شاداب،نوای آب و پرندگان،زمین مرطوب و مزه میوه های آفتاب پرورده،منظره گل ها و موزاییک های رنگارنگی را که در آیینه حوض های آرام انعکاس یافته اند،برجسته است.
- هردگ، ص - 49 محیط باغ ایرانی به طور هم زمان به همه حواس پنجگانه انسان می پردازد،هم به تجسم مستقیم انسان در می آید و هم به طور هم زمان باشنده در باغ را به سطحی انتزاعی و نمادین از معانی و مفاهیم هدایت می کند.اما در حقیقت این خود انسان است که در شکل دادن به محیط مناسب و مطلوب،دخالت دارد.در واقع طبیعت بکربراساس تکرار قانون طبیعت شکل می گیرد اما محیط باغ براساس خواست انسان انتظام می یابد و خواست رویدادی تاریخی،متغییر،هدفمند و قابل کنترل است. خواست به مثابه اداره آگاه با هدف دگرگون کردن محیط نا مساعد در ایجاد باغ متکی به قدرت و تصمیم،مهارت،دانش و روان پاکی روان سازندگانش است که به طور هدفمند و تابع وضیعیت طبیعی عمل می کند. - میرفندرسکی، ص - 10
-2 تاریخچه پیدایش باغ ها
آیین و کیش ایرانیان باستان به کشاورزی و باغ سازی اهمیت خاصی داده است و آن را ستایش نموده چنان که دروندیداد،زردتشت به اهورامزدا می گوید:ای آفریننده جهان مادی،ای یگانه پاک،چهارمین کسی که زمین رابه بالاترین درجه وجدآوردکیست؟اهورامزداپاسخ می دهد:آن کس که بیشترین مقدارگندم کشت کندو بیش ترین سبزی ها بکاردو بیش ترین درخت ها بنشاند و کسی که زمین خشک راآب دهدو زمین خیس را بخشکاند و زیرکشت ببرد. - آریانپور، ص - 30نقوش مربوط به گل و گیاه وآب درنخستین آثارمکشوفه به ویژه در ظروف سفالی قرن های کهن، نشان از اهمیت حضورآنها در زندگی انسان ها دراستقرارگاه های اولیه دارند. - میرفندرسکی، ص - 128 در کشور ایران احداث باغ سابقه ای بسیار کهن دارد.
تحقیقات باستان شناسی نشان داده اند که سابقه باغ ایرانی دست کم به دوره هخامنشیان ودرپاسارگاد می رسد.در زمان کوروش کبیر باغ سازی رونق بسیارزیادی داشته است و کوروش پس از فتوحات بسیاردستور ساخت باغ های متعددی را صادرکرد. - پرنا، ص - 77ایرانیان ازقدیم الایام به ساختن باغها و باغچه درحیاط و دور بناهاعلاقه خاصی داشته اند،شایدخاطره میهن اصلی و خاستگاه قوم آریا منشا این علاقه بوده است.آنها باغچه هایی راکه دراطراف بنامی ساختند - - پردیس - - می نامیدند،که به معنای دژپیرامون یا - - دیس - - بود.
فرمانروایان شهرهای داخل ایران،یاشهرهای قلمروشاهنشاهی ایران درخارج همه ملزم به ساختن چنین باغچه هایی بودند.مثلا یکی از این پردیس ها درتخت جمشید بودکه خشایارشاه در هنگام برشمردن بناهایی که ساخته از آن یاد کرده است.واژه پردیس به معنای بهشت،در زبان عربی به فردوس و در زبانهای دیگر به پارادایزتبدیل شده است.خودبهشت یا - - وهشت - - به معنای بهترین زندگی است و این بهشت به شکل باغی سرسبز،خرم وزیبا مجسم می شده است.ما برای این مفهوم واژه های جنت،فردوس،یا رضوان را به کار می بریم.در فارسی قدیم واژه پالیز هم به همین معنا بوده است،چنانکه فردوسی گفته است: - - وزآنجابه پالیزبنهادروی - - .در بهشت کوثر است و درختان و گل ها و جویبارها و در باغ نیزآب روان خوش و گل ها ی زیبا و درخت هایی که می توان در سایه آن ها آرمید.
-3 نظام ساختارهندسی باغ ایرانی
در ساده ترین توصیف از نظام ساختارهندسی باغ ایرانی بایدگفت:محدوده باغ به شکل مربع یا مستطیل کامل و متناسب با حجم آبی که امکان تامین آن وجود دارد درزمین موردنظرشکل می گیرد ومتناسب با ویژگی زمین - که می تواندمسطح با شیب عمومی کم،شیبدار،نزدیک رودخانه یادرمحل برکه باشد - برپایه هندسه ای منظم کرت بندی و یا تراس بندی می شود.ساختارهندسی باغ ایرانی در اکثر موارد از دو محوراصلی عمود بر هم و سپس تقسیم باغ به مربع هایی که خود دارای تقسیمات منظم هستند،تشکیل شده است..ازگذشته های بسیار دور ساختارهای هندسی با زراعت و کشاورزی هم پیوندبوده اند.
