بخشی از مقاله
چکیده
اثر هنری فقط در نتیجهی تنوع هنری فرد هنرمند آفریده نمیشود و کاملاً محصول تخیل مؤلف یا هنرمند نیست، بلکه مؤلف یا هنرمند از نظرها، واژگان و باورهای فرهنگ خود برای تولید اثر هنری بهره میجوید که برای مخاطبی از همان فرهنگ قابل درک باشد. در واقع اثر هنری تحت تأثیر گفتمانهای گوناگونی شکل میگیرد و یکی از مهمترین گفتمانهای هر جامعهای قدرت سیاسی حاکم در جامعهای است که مؤلف متن تحت تأثیر آن میتواند قرار داشته باشد و با آن به تعامل و گفتوگو بپردازد.
در پژوهش حاضر با توجّه به مسائل تاریخی روزگار سعدی و در نظر گرفتن اوضاع اجتماعی آن روزگار، دیباچهی گلستان از منظر سیاسی- اجتماعی مورد خوانش قرار گرفته است و باتوجّه به نشانههایی که در متن آمده، تحلیلی تازه از دیباچهی گلستان ارائه شده است. بر اساس یافتههای این خوانش، سعدی ساختار سیاسی جامعه و حاکمان عصر خود را مورد انتقاد قرار داده است و گفتمان قدرت را در جامعه به نقد کشیده است.
وی با استفاده از عنصر روایت، تخیل، تشبیهات و استعارهها، جهان ممکنی را آفریده است و سپس با قرینهها و نشانههایی مخاطب را به جهان واقع ارجاع میدهد. جملات دیباچهی گلستان دارای معانی ثانویه است و به مفاهیمی جز آنچه در سطح کلام آشکار است، دلالت میکنند. سعدی با قلم سحّار خویش در پی آن بوده است که ناخشنودی خود را از وضعیت حاکم بر جامعه بازگو کند تا حاضران و ناظران با درک ظرافتهایی که سعدی در سخن خویش به کار برده است، بتوانند از وضعیت زمانهی سعدی و آنچه بر مردمان آن روزگاران گذشته است، آگاهی یابند.
-1 مقدمه:
یکی از مهمّترین مباحثی که در مواجهه با متون ادبی باید به آن توجّه داشت، معانی ثانویهای است که در متن پدید میآید و برخاسته از نگرش مؤلف متن، مسائل تاریخی و همچنین دیدگاههای خوانندهی متن است که با چه رویکردی به خوانش متن پرداخته است. بر این اساس هر چه شناخت ما از این نگرشها و موضوعات کاملتر باشد، موجب غنای فهم ما از متن میشود. گلستان شیخ اجل سعدی شیرازی از جمله متون ادبی است که از زمان پیدایی آن در قرن هفتم هجری تا کنون مورد توجّه بسیار بوده است و دیباچهی آن یکی از زیباترین نمونههای نثر فارسی به شمار میآید که نشانگر توانمندی سعدی در عرصهی نثر است، با بهرهگیری از نظریات جدید در حوزهی نقد ادبی و همچنین توجّه به لایههای گوناگون معنایی دیباچه گلستان و با در نظر گرفتن عنصر تاریخ و توجّه به مسائل تاریخی زمان پیدایش این متن، میتوان به خوانش تازه از این متن پرداخت و فهمی دیگر از این دیباچه به دست آمد.
پارهای از متون ادبی، انعکاسدهندهی حوادث جامعهی خویش هستند و مؤلف آن متن به صورت پنهان یا آشکار به روایت آن حوادث پرداخته است و اگر در تفسیر متن، رابطهی متن با گفتمانهای گوناگونی که در شکلگیری متن مؤثر بودهاند و متن واکنشی به آنهاست، ملحوظ نگردد، آن تفسیر ناقص خواهد بود - برسلر، . - 247-248 :1386 اثر هنری همانند هر گفتمان اجتماعی دیگر است که به منظور تولید معنا با فرهنگ خود تعامل میکند و میتوان آن را حاصل تعاملات آفرینندهی اثر با طبقهای از آفرینندگان دانست که مجموعهای پیچیده از قراردادها، نهادها و کارکردهای مشترک دارند. - برتنس، . - 205 : 1391
اثر هنری فقط در نتیجهی تنوع هنری فرد هنرمند آفریده نمیشود و کاملاً محصول تخیل مؤلف یا هنرمند نیست، بلکه مؤلف یا هنرمند از نظرها، واژگان و باورهای فرهنگ خود برای تولید اثر هنری بهره میجوید که برای مخاطبی از همان فرهنگ قابل درک باشد. در واقع اثر هنری تحت تأثیر گفتمانهای گوناگونی شکل میگیرد و یکی از مهمترین گفتمانهای هر جامعهای قدرت سیاسی حاکم در جامعهای است که مؤلف متن تحت تأثیر آن میتواند قرار داشته باشد و با آن به تعامل و گفت و گو بپردازد.
»ایدئولوژی در سطوح مختلف سبک و کلام نمود مییابد. ساختارها و رخدادهای کلامی، اساساً ماهیتی گفتمانی و ایدئولوژیک دارند و به طور غیرمستقیم ساختارهای سیاسی و اقتصادی، مناسبات بازار، روابط جنسی، مناسبات دولت و نهادهای اجتماعی را در خود جای میدهند. - « فرکلاف، - 96 :1989 در پژوهش حاضر با توجّه به مسائل تاریخی روزگار سعدی و در نظر گرفتن اوضاع اجتماعی آن روزگار، دیباچهی گلستان از منظر سیاسی- اجتماعی مورد خوانش قرار گرفته است و باتوجّه به نشانههایی که در متن آمده، تحلیلی تازه از دیباچهی گلستان ارائه شده است.
این تحلیل در نتیجهی خوانش متن از طریق عناصر زبانی، بلاغی و معنایی نشاندار و عناصر گفتمانمدار موجود در متن انجام شده است، زیرا »تفسیر و معنای متن مولود بافت موقعیتی است و در بستر مناسبات اجتماعی زاده میشود. - « فتوحی،:1391 . - 350 رولان بارت ایدئولوژی را یک نظام معنایی ثانویه میداند که معنای ضمنی را به معنای اولیه یا معنای صریح میافزاید - سجودی، . - 185 : 1387 لازم به یادآوری است که یافتهها و تحلیلهای ارائهشده در این پژوهش بر اساس دیباچه و متن گلستان سعدی است، نه تمامی آثار وی. البته تا حدودی این یافتهها با بوستان سعدی مورد مطابقت قرار گرفته است و ابیاتی از بوستان، بویژه باب نخست آن در تأیید این خوانش گزینش شده است. برای ارائهی تحلیل جامعی در خصوص نظر سعدی دربارهی حاکمیت و قدرت سیاسی لازم است دیگر آثار وی نیز مورد بررسی قرار گیرد که از حیطهی این پژوهش خارج است.
-1-1پیشینهی پژوهش:
در باب تحلیل و خوانش جدید مقدمهی گلستان سعدی، دو پژوهش ارزنده انجام شده است: یکی مقالهی ارزشمند دکتر مهدی زرقانی با عنوان تحلیلی بر مقدمهی گلستان سعدی است که در آن به چند پرسش اساسی پرداخته شده است: این که آیا سعدی در نوشتن گلستان طرح از پیش اندیشیدهای داشته یا بدون طرح و به صورت پراکنده مطالبی دربارهی موضوعات مختلف گرد آورده است؟ پرسش دیگر دربارهی هدف اصلی سعدی از تألیف این کتاب است کها توجّهب به مقدّمه، هدف آن را مسائلی چون ماندگاری نام، استفادهی مترسلان و متکلمان و ... میداند. - زرقانی، - 103-136
