بخشی از مقاله
چکیده
واژهاي سانسکریت و شامل تصاویري ذهنی بازمانده از اجداد بشري است. از دایرههاي متّحدالمرکز، صور شعاعدار یا کروي است که همه حلقهها یا مربعها، داراي نقطهاي مرکزي هستند و سیر به سوي تکامل و فردانیت را به ظهور میرسانند. با خوانش نمادهاي کهن الگویی ماندالا در حکایت شیخ صنعان به ناخودآگاه کنشگران، دست مییابیم. بنمایه عرفانی اثر و پیوستن پدیدة رؤیا و خواب به داستان در ظاهر سفر بیرونی و درونی در جریان است؛ ولی نشاندهندة سیر و سلوك عرفانی براي رسیدن به آرامش و کمال است. چند نماد بارز، چون خورشید و عدد چهار، کنشگران اصلی داستان را از طریق گذر و سفر در دور این تصاویر محاصره و بعد از گذر دادن از مراحل مختلف به کمال و نوزایی در قالب تبدیل و تحول یا استحاله در منبع نور، به یگانگی دائمی میرساند.
-1مقدمه
از آنجاکه روانشناسی عبارت است از مطالعه فرایندهاي روانی، کاملأ بدیهی است که میتوان براي مطالعه ادبیات از آن سود جست، چه، روان انسان بطن تمامی علوم و هنرهاست. میتوانیم از پژوهش- هاي روانشناختی انتظار داشته باشیم که از سویی چگونگی شکل گرفتن یک کار هنري را تبیین کنند و از دیگر سو، عواملی را معلوم نمایند که فرد را از لحاظ هنري خلّاق میکند - یونگ، . - 40 :1382 نقد کهنالگویی در دهههاي - 1950-1930 - در کتب نقد غربیان وارد شد و بهتبعِ آن پس از چند دهه به نقد ما راه یافت. بهاینترتیب میتوان گفت یکی از دیدگاههاي جدید در نقد که آثار ادبی را با نگاهی متفاوت مورد موشکافی قرار میدهد، نقد کهنالگویی است.
با توجه به اینکه آثار ادب فارسی در سطح والایی از اندیشه و مفاهیم قرار دارند و این قابلیت را دارا هستند که با وجودي که خود در دورانی کهن نگاشته شدهاند، در دوره معاصر هم آنها را به نقد و بررسی گذاشت، در روان هر شخص دو نوع ناخودآگاه وجود دارد: فردي و جمعی. ناخودآگاه فردي افراد به ناخودآگاه جمعی آنها متکی است که در حقیقت فطري است. این قسمت از روان همگانی و شامل محتویاتی است که در همهجا و همهکس یکسان، بروز میکند.
محتویات این ناخودآگاه را آرکی تایپ - Archetype - مینامند. واژه آرکی تایپ، در فارسی به کهنالگو، نمونه ازلی، صور اساطیري و صور ازلی ترجمه شده است. در بین کهنالگوها، یکی از دیریابترین صور مثالی، کهنالگوي ماندالاست؛ از آنجایی که» هدف واقعی تکامل روان، فردیت یافتن است؛ - کشف خویشتن واقعی خود - یونگ دریافت که ماندالا سمبل عالی این روند و شیوهاي مفید براي پیشرفت این روند تکاملی است« - اسنودن،. - 110 :1392 براي رسیدن به این تکامل، شخص - نوآموز - باید از طریق کهنالگوي سفر در حلقههاي دوار ماندالا سیال شود. سفر، راه، مسافر و معراج واژههایی هستند که در آثار عرفانی - مانند شیخ صنعان - نیز، به عنوان نمادي از رهایی و آزادي از قید و بندهاي جسم و تن به کار رفتهاند و سالک نقش مسافر را در این مسیر بازي میکند.
.1-1 اهداف و سوالات پژوهش
ما ماهیت انواع کهنالگوها را در ادبیات جهان و عملکرد کهنالگوي ماندالا و همراهی با سفر روحانی از منظر شعر و عرفان اسلامی را در شیخ صنعان بررسی کرده و نمادها را بازشناسی و رخداد رؤیا و اهمیت آن را در این اثر بزرگ برجسته میسازیم و به این اهداف در قالب سوال پاسخ داده خواهد شد و با بررسیهاي به عملآمده، فرضیه این است که، حکایت مزبور به این نمودها - کهنالگوي ماندالا به عنوان موضوع اصلی و به سایر کهنالگوها به عنوان موضوع فرعی - پاسخ مثبت داده و از طرفی، با همین ابزار میتوان مسأله عرفانی و طبقات تحول آن را نیز در داستان - که با تم رؤیا به خوبی در این دایره نمود دارند - پوشش داد.
.2-1 ضرورت پژوهش
در باره شعرِ روایی شیخ صنعان، ازاین منطر نگریسته نشده است و اصولا این کهنالگو - ماندالا - در میان آثار شاعران دیگر نیز مهجور مانده است. در مورد کهنالگوهاي دیگر پژوهشهایی صورت پذیرفته است که به آنها اشاره میکنیم؛ اما ما قصد نداریم فقط به نقل کهنالگوها صرفا در قالب تحلیل بپردازیم؛ بلکه تصویر ماندالا را شکافته و در قالب این تصویر به صورت کاربردي همه مراحل به تکامل رسیدن و تولد و نوزایی شخصیتهاي داستان را از نظرگاه تلفیقی عرفان، دین و روانشناسی در صحنه دایره به ظهور برسانیم.
.3-1 روش پژوهش
روش در این پژوهش، کتابخانهاي و توصیفی–تحلیلی است. ابتدا داستان شیخ صنعان، از کتاب منطقالطّیر عطّار با تصحیح، شرح و مقدمه شفیعیکدکنی مطالعه و سپس با نوع نقد کهنالگویی یونگ، با تکیه بر تصویر ماندالا و مفاهیم موجود در مراتب آن به توصیف و تحلیل میپردازیم.
.4-1 پیشینه پژوهش
در باب تحلیل کهنالگویی، دو مقاله به عنوان نمونه بیان میشود.-1 مقاله، نگارة ماندالا، ریختار ساخت اسطوره، حماسه اسطورهاي و عرفان َ - اتونی، بهروز؛ فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی، زمستان1389، شمارة21، صص - 26-6 در این مقاله از بعد اسطوره و حماسهها به نگارة ماندالا توجه شده است. نظر کاربري به این مقاله نداریم؛ فقط از باب مبانی نظري مورد توجه بود. -2 نقد و تحلیل حکایت شیخ صنعان بر اساس نظریه فرایند فردیت یونگ - بزرگ بیگدلی، سعید؛ پور ابریشم، احسان؛ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، تابستان1390، شماره 23، صص. - 38- 9 نویسنده از طریق کهنالگوها به بررسی سرگذشت پیر صنعان میپردازد و مراحل فرآیند فردیت را در سیر داستان، نشان میدهد و در جاهایی به تأویلهاي عرفانی متن براساس جهانشناسی عطّار معطوف میشود؛ فرق کار ما با این مقاله در این است که، با ارایه جدولهاي»ماندالا و نمادشناسی« از زاویهاي نو به الگوهاي خوانش ماندالا و عملکرد روان کنشگران شیخ صنعان، دست یافتیم.
-2مبانی نظري
.1-2 نظریه و دیدگاه یونگ
کارل گوستاو، یونگ - 1875-1961 - روانشناس سوئیسی، به دلیل ابداع یک سیستم در روانشناسی به نام روانشناسی تحلیلی - - AnaIyticaI PsychoIog شهرت یافت، او در ابتدا از استاد خود زیگموند فروید، تاثیر پذیرفت؛ اما بعدا، راه خود را از او جدا کرد، یونگ بر جنبه معنوي و سلامت روانی تاکید داشت و معتقد بود، در درون انسان دو ویژگی به نام، وجه عقلانی و وجه شهودي، وجود
دارد و به اتّحاد رساندن این دو هدف، روانشناسی تحلیلی است.
