مقاله تحلیل و بررسی انواع وجه‌شبه در گلستان سعدی

بخشی از مقاله

چکیده:

وجه شبه شباهت ایجاد شده بین مشبّه و مشبّهٌبه و مهمّترین بحث تشبیه است که بر اساس آن متوجّه نوآوری یا تقلید هنرمند و همچنین تغییر نگرش ها و تغییر سبک ها می شویم، وجه شبه همواره موردی ادعایی است؛ یعنی هنرمند مدعی شباهت بین دو پدیده یا دو  چیز میشود، منتها مورد ادعا به نحوی است که جنبهی اقناعی دارد، یعنی بعد از ادعای او ما قبول میکنیم که چنین شباهتی هست. وجه شبه بیش از هر رکن دیگر تشبیه، جهان خیالی شاعر را توصیف میکند

در بلاغت سنّتی تقسیمبندیهایمتعدّدی از وجه شبه صورت گرفته مانند وجه شبه حسی و عقلی، حقیقی و خیالی، تمثیلی و غیرتمثیلی، مفرد و متعدّد و مرکّب و وجه شبه دوگانه یا استخدام؛ در گلستان سعدی که نمونهی بلاغت نثر فارسی است با تنوعی از وجه شبهها روبهرو میشویم که از دلایل این تنوع نحوهی بهرهگیری خاص سعدی از وجه شبههای تمثیلی، کارکردی و دوگانه است.

در این مقاله سعی بر آن است تا با در نظر گرفتن تقسیمبندیهای مختلف وجه شبه، ویژگیهای سبکی سعدی را در بهرهگیری از تشبیه نشان دهیم و به این نتیجه برسیم که که تشبیهای سعدی در گلستان بیشتر از نوع تمثیلی و مرکّب است که در آنها با بهرهگیری از وجه شبه مرکّب، به تقریب کلام خود در ذهن مخاطب میپردازد، در دیباچهی گلستان، با بسامد بالایی از اضافههای تشبیهی که بلیغ نیستند؛ یعنی بعد از آنها وجه شبه به صورت توضیحی کوتاه آمده است، روبهرو میشویم؛ همچنین در این اثر بسامد وجه شبه کارکردیکه در آن مشبّه شبیه مشبّهٌبه نیست،بلکه عملی شبیه مشبّه دارد، در مقابل وجه شبههای عقلی و حسی بسیار بالا است، به کار بردن وجه شبه دوگانه یا استخدام نیز، از ویژگیهای سبکی سعدیست، او در به کارگیری استخدام بیشتر به معانی مجازی کلمات نظر دارد.

-1 مقدمه:

بعضی از ادبپژوهان از وجه شبه با تعبیرهایی چون "جان تشبیه" یا " همّترین بحث تشبیه" یاد میکنند،چرا که این رکن از تشبیه مبین سرشاری وسعت تخیّل شاعر است. وجه شبه ارتباط بین مشبّه و مشبّهٌبه است که شاعر با روح کنجکاو و نکتهیاب خود به تشبیهات خویش میبخشد. جذّابیت تشبیه از طریق یافتن شباهتهایی است که شاعر در تقابل عناصر طبیعی،جانداران، اشیا و عناصر انتزاعی و ... کشف میکند

 بی تردید،اهمیّت و ارزش هنری تشبیه، به چگونگی و کیفیت وجه شبه وابسته است. هرچه شاعر در کشف روابط مشبّه و مشبّهٌبه خلاقیت به کار بندد، وجه شبه برجستهتر میشود و در نتیجه ادبی بودن کلام را منجر میشود. بنابراین وجه شبه عامل اصلی و اساس فعّ ال کردن ذهن خواننده و مشارکت دادن وی در روند آفرینش است: »مانروی جان تشبیه است. آفرینش هنری در تشبیه بازبسته به مانروی است. پندار شاعرانه در مانروی آشکار می گردد. اگر مانروی پنداری نوآیین و شگفت و پرورده باشد تشبیه ارزش هنری بسیار خواهد داشت؛ وارونهی آن اگر مانروی فرسوده و بی فروغ باشد تشبیه ارزش زیبا شناختی نمیتواند داشته باشد.

در این مقاله ابتدا به بررسی تشبیه از دید وجه شبه در گلستان سعدی، میپردازیم و بر این اساس انواع تشبیههای مجملمفصّ،ل و تمثیلی و غیر تمثیلی در این اثر مورد بررسی قرار میگیرد؛ سپس به تحلیل انواع وجه شبه حسی-عقلی- کارکردی؛ حقیقی-خیالی؛ وجه شبه دوگانه یا استخدام؛ وجه شبه مفردمتعدّ- د-مرکب در این اثر ارجمند پرداخته میشود. در مورد پیشینهی این پژوهش باید گفت؛ وجه شبه در آثار شاعران و نویسندگان مختلف تا به امروزمقالات و رسالات متعدّ دی نگاشته شده است،امّا تحقیقی که به طور مستقل به بررسی وجه شبه در گلستان سعدی پرداخته باشد یافت نشد.

-2 تقسیم بندی تشبیه بر اساس وجه شبه:

-1-2 تشبیه مفصّل و تشبیه مجملتشبیه: مفصّل تشبیهی است که وجه شبه در آن ذکر گردد و تشبیه مجمل تشبیهی است که وجه شبه را در کلام نیاورند.

-1-1-2تشبیه مفصّل به صورت اضافی:
در کتب بیان فارسی و عربی تشبیهی را که وجه شبه و ادات تشبیه از آن حذف شده باشد، تشبیه بلیغ نامیدهاند و ازسوی دیگر در کنار اضافهی تشبیهی از تشبیه بلیغ سخن گفتهاند؛مثلاً شمیسا میگوید:»اضافهی تشبیهی،تشبیهی است که در آن مشبّه، به مشبّهٌبه اضافه شده باشد و در این صورت ادات تشبیه و وجه شبه محذوف است. به اصطلاح علم بیان تشبیههم مجمل است و هم مؤکّ د، به این گونه تشبیه در علم بیان تشبیه بلیغ میگویند.

و این در حالی است که تمام اضافههای تشبیهی تشبیه بلیغ نیست، مخصوصاًدر گلستان سعدی با موارد متعدّدی روبهرو میشویم که اضافهی تشبیهی تشبیه غیر بلیغ است؛ زیرا وجه شبه در ادامهی جمله آمده است مانند این عبارت: »فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد1 - 101 - « ، در این عبارت فراش که مشبّهٌبه است به باد که مشبّه است اضافه شده است، و عبارت فرش بگسترد وجه شبه این تشبیه است، به عبارت دیگرگستراننده بودنِ فرش معنایی است که فراش و باد در آن اشتراک دارند. همچنین در عبارت »دایهی ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات را در مهد زمین بپرورد« نیز پروراننده بودن وجه شبه است که ذکر شده است.

بنابراین اضافهی تشبیهی همیشه به صورت تشبیه بلیغ نیست و گاهی اضافهی تشبیهی با ذکر وجه شبه همراه است؛ یکی از ویژگیهای تشبیه در گلستان سعدی مخصوصاً در دیباچهی گلستان به کار بردن اضافهی تشبیهی است با ذکر وجه شبه که باید آنها را تشبیه غیر بلیغ و مفصّل خواند مانند موارد زیر:

باران رحمت بی حسابش همه را رسیده - : - 101 وجه شبه یعنی فراگیر بودن با عبارت همه را رسیده ذکر شده است.

خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده - همان - : وجه شبه یعنی گسترده بودن با عبارت همه جا کشیده در جمله آمده است. همان پردهی ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد - همان - : وجه شبه یعنی قابل هتک بودن ذکر شده است.

درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در بر کرده : - 102 - وجه شبه بین قبا و ورق پوشاننده بودن است که با عبارت دربرکرده ذکر شده است.

اطفال شاخ را کلاه شکوفه بر سر نهاده - همان - : وجه شبه که بر سر قرار گرفتن است ذکر شده است.