بخشی از مقاله
چکیده
آموزش و پرورش در قالبهاي مختلف، به ویژه با استفاده از کتب درسی مناسب، میتواند نقش برجستهاي در تقویت و ترویج هویت ملی هر کشوري ایفا نموده، حیات آن را تضمین کند. از آن جمله، آگاهیهاي تاریخی است که یکی از شاخصههاي مهم هویتی ملت ها به شمار میرود. یکی از راههاي تقویت هویت ملی و هویت بخشی طرح آن در زمان نوجوانی، به ویژه در دوره اول متوسطه است. به این منظور، مواد و کتب آموزشی میتوانند در تقویت عناصر هویت بخش، باورهاي ملی و برانگیختن عرق ملی، نقش اساسی داشته باشند. با توجه به اهمیت کتابهاي درسی در هویت بخشی ملی دانش آموزان، پژوهش حاضر با هدف بررسی نمادهاي هویت ملی در بخش تاریخ کتابهاي درسی مطالعات اجتماعی، دوره اول متوسطه انجام شده است. نمادهاي هویت ملی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته اند، شامل پرچم، سرود ملی، جشنهاي ملی، هنر ایرانی، مکانهاي تاریخی، آثار تاریخی، زبان و خط فارسی، مشاهیر ملی، نقشههاي تاریخی و پوشاك است.
بدین منظور با بهره گیري از روش تحلیل محتوا، بخش تاریخ کتابهاي جدید التالیف مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه در سال تحصیلی 1394 -95 مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان میدهد، آموزش هویت ملی در بخش تاریخ کتابهاي درسی مطالعات اجتماعی ناقص و گذرا بوده، و در میان دروس، صفحات و تصاویر این کتاب ها به نمادهاي هویت ملی توجه متعادلی نشده است؛ برخی نمادهاي ملی مورد بی توجهی زیادي قرار گرفته اند و برخی دیگر بیشتر مورد توجه اند؛ براي نمونه به آثار تاریخی توجه زیادي شده است در حالی که به نماد پرچم بسیار کم پرداخته شده است و نماد سرود ملی نیز در هیچ یک از کتابهاي درسی وجود ندارد.
کلید وازگان: هویت ملی، تاریخ، کتابهاي درسی، مطالعات اجتماعی
مقدمه
هویت در عرصه اجتماعی از اساسی ترین و مؤثرترین مفاهیم فردي و اجتماعی در دوران معاصر است که تعریف دقیق و استانداردي که مورد پذیرش همگان باشد، از آن وجود ندارد. بر اساس تعریف کنفرانس فرهنگی یونسکو در سال 1982م، » هویت « هسته مرکزي شخصیت فردي و جمعی است و اصل بنیادینی است که رفتارها، اعمال و تصمیمات اصلی یک فرد یا جمع را شکل میدهد. 3 بنابراین هویت داراي انواع، سطوح و سلسله مراتب مختلفی است اما در یک دسته بندي کلی میتوان دو نوع هویت را از یکدیگر متمایز کرد: »هویت فردي«٤ - یعنی همان چیزي که فرد به واسطه ویژگی ها، خصوصیات یگانه و منحصر به فرد خود مورد شناسایی قرار میگیرد و در عین حال از دیگران متمایز میشود - و »هویت جمعی«٥ - که عبارت است از تعلق خاطر تعدادي از افراد به امور مشترك با عنوانی خاص - ؛ چنین تعلقی موجب احساس همبستگی و شکل گیري یک واحد جمعی میشود که با عنوان »ما« از »ماهاي« دیگر جدا میشود.
6 در این میان یکی از مهم ترین لایههاي هویتی، هویت ملی٧ است که جامع ترین شکل هویت جمعی نزد مردم نامیده میشود ونوعی احساس پاي بندي، دلبستگی و تعهد به اجتماع ملی– عام- را پدید میآورد. 8 رسالت خطیر آموزش و پرورش در امرهویت سازي از سایر نهادها پررنگ تر و تاثیرگذارتر به نظر میرسد. آموزش و پرورشمیتواند از یک سو با تربیت معلمان شایسته، آگاه و دلسوز به فرهنگ و هویت ایران، آنان را با مبانی نظري این مهم آشنا سازد، و از سوي دیگر با اقدامات بنیادي و سازنده، از جمله تجدیدنظر در وضع مدارس، به ویژه تحول در محتواي کتابهاي درسی و استفاده از روشهاي تدریس مناسب، به منظور بازکاوي و تبیین ابعاد و مولفههاي هویت ملی و دینی در تقویت و تعمیق این مصادیق بکوشد. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیل محتوا مبتنی بر ارائه آمار و ارقام است.
و نیز به نوعی توصیفی – تحلیلی است و از نوع پژوهشهاي کاربردي است. ابزار گردآوري اطلاعات مطالعات کتابخانهاي و اسنادي و شیوه تجزیه و تحلیل فرضیه از نوع کیفی و کمی است. تحقیق توصیفی به روشهاي مختلفی تقسیم میشود. یکی از روش ها که در این پژوهش به کار برده شده »بررسی موردي« یا »مطالعه موردي« است. مورد مطالعه ما در این مقاله » نمادهاي هویت ملی« در » بخش تاریخ کتابهاي مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه« است. لذا در این مقاله تلاش میشود تا میزان توجه به نمادهاي هویت ملی در کتابهاي درسی مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه مورد بررسی قرار گیرد.جامعه آماري تحقیق، بخش تاریخ کتابهاي مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه - هفتم، هشتم ونهم - در سال تحصیلی 1394 -95 است؛ زیرا احتمال وجود نمادهاي ملی در این کتاب ها بیشتر میباشد. کتابهاي درسی مطالعات اجتماعی پایههاي هفتم، هشتم و نهم دوره اول متوسطه شامل سه حوزه مطالعاتی مدنی، تاریخ و جغرافیاست.
در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هفتم ابتدا مباحث مدنی، سپس جغرافیا و در پایان موضوعات تاریخی، در چهار فصل - فصلهاي نهم تا دوازدهم – و هر فصل شامل دو درس یعنی در مجموع در 8 درس آورده شده است: در فصل نهم با عنوان: »سرزمین ما، کاوش در گذشتههاي دور«، در درس» :17میراث فرهنگی و تاریخ« و در درس» :18قدیمی ترین سکونت گاههاي ایران«؛ در فصل دهم با عنوان: »شکل گیري امپراتوريهاي بزرگ در ایران باستان« در درس» :19آریایی ها و تشکیل حکومتهاي قدرتمند« و درس » :20امپراتوريهاي ایران باستان چگونه کشور را اداره میکردند؟«؛ در فصل یازدهم با عنوان: »اوضاع اجتماعی – اقتصادي ایران باستان«، در درس » :21اوضاع اجتماعی ایران باستان« و درس» :22فرهنگ و تمدن ایران باستان«؛ در فصل دوازدهم با عنوان: »فرهنگ و تمدن ایران باستان« در درس» :23 عقاید و سبک زندگی مردم در ایران باستان« و درس» :24دانش و هنر مردم در ایران باستان« بررسی شده؛ و در پایان هر فصل واژه نامه و در پایان کتاب کاربرگه ها آورده شده است.
9 در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هشتم نیز ابتدا مباحث مدنی و سپس در چهار فصل - فصلهاي پنجم تا هشتم – و هر فصل شاملدو درس یعنی در مجموع در 8 درس به موضوعات تاریخی اشاره شده است: در فصل پنجم با عنوان: »از حرا تا نینوا«، در درس :9 »ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان« و درس» :10از رحلت پیامبر تا قیام کربلا - نینوا - «؛ در فصل ششم با عنوان »عصري تازه در تاریخ ایران « در درس» :11ورود اسلام به ایران« و درس » :12عصر طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی – اسلامی«؛ در فصل هفتم با عنوان: »از غزنویان تا هجوم چنگیز خان« در درس » :13غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان« و درس» : 14 میراث فرهنگی ایران در عصر سلجوقی«؛ در فصل هشتم با عنوان: »عصر مغول و تیموري«، در درس» :15حمله چنگیز و تیمور به ایرن« و در درس:16
»پیروزي فرهنگ بر شمشیر « بررسی شده؛ و در پایان هر فصل واژه نامه و در پایان کتاب کاربرگه ها آورده شده است. 10 در کتاب مطالعات اجتماعی پایه نهم ابتدا مباحث جغرافیا و سپس در چهار فصل - فصلهاي پنجم تا هشتم – و هر فصل شامل دودرس یعنی در مجموع در 8 درس به موضوعات تاریخی اشاره شده است: در فصل پنجم با عنوان: »عصر یکپارچگی و شکوفایی «، در درس» :9ایرانی متحد و یکپارچه« و در درس» :10اوضاع اجتماعی، اقتصادي، علمی و فرهنگی ایران در عصر صفوي«؛ در فصل ششم با عنوان » ایران از عهد نادرشاه تا ناصرالدین شاه« در درس» : 11 تلاش براي حفظ استقلال و اتحاد سیاسی و سرزمینی ایران« و درس » :12در جست و جوي پیشرفت و رهایی از سلطه خارجی«؛ در فصل هفتم با عنوان: »ایران در عصر مشروطه« در درس :13 »انقلاب مشروطیت؛ موانع و مشکلات« و درس» :14ایران در دوران حکومت پهلوي«؛ در فصل هشتم با عنوان: »سقوط حکومت شاهنشاهی و شکل گیري نظام جمهوري اسلامی« در درس» :15 انقلاب اسلامی ایرن« و در درس» :16ایران در دوران پس از پیروزي انقلاب اسلامی« بررسی شده؛ و در پایان هر فصل واژه نامه و در پایان کتاب کاربرگه ها آورده شده است.
11 در این پژوهش از روش نمونه گیري هدفمند استفاده شده است. در نمونه گیري هدفمند، پژوهشگر مواردي انتخاب میکند که با توجه به هدف تحقیق اطلاعات جدیدي داشته باشد. 12 در روش تجزیه و تحلیل محتوا، پس از آن که از متن مورد مطالعه تفسیري کلی ارائه دادیم، آن را با همه پرسش ها و فرضیه ها ارتباط میدهیم. 13 نمادهاي هویت ملی که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته اند: پرچم، سرود ملی، جشنهاي ملی، هنر ایرانی، مکانهاي تاریخی، آثار تاریخی، زبان و خط فارسی، مشاهیر ملی و شخصیتهاي سیاسی، نقشههاي تاریخی و پوشاك هستند. پس از آن، نمادهاي مربوط به موضوع پژوهش از متن استخراج شده، و براي هر نماد جدول فراوانی و درصد مشخص میشود. پس از آن دادههاي جدول ها و نمودارها تحلیل شده و در پایان نتیجه گیري آمده است.
مفهوم هویت ملی و نمادها و مولفههاي آن
یکی از مهم ترین لایههاي هویتی، هویت ملی١٤ است که جامع ترین شکل هویت جمعی نزد مردم نامیده میشود و نوعی احساس پاي بندي، دلبستگی و تعهد به اجتماع ملی - عام - را پدید میآورد. 15 »اسمیت«١٦ معتقد است هویت ملی باز تولید و بازتفسیر دائمی ارزش ها، نهادها، خاطره ها، اسطوره ها و سنت هایی است که میراثمتمایز ملت ها را تشکیل میدهند و تشخیص هویت افراد با آن الگو، میراث و یا عناصر فرهنگی، امکان پذیر است. 17 بنابراین یکی از جامع ترین بخشهاي هویت جمعی، »هویت ملی« است که »فراگیرترین و در عین حال مشروع ترین سطح هویتدر تمامی نظامهاي اجتماعی است18« و داراي بیشترین اهمیت به لحاظ وحدت و انسجام ملی در درون یک جامعه است.
امروزه این مفهوم به قدري اهمیت پیدا کرده که برخی از اندیشمندان، هویت ملی را زیربناي تمامی انواع دیگر هویت ها میدانند. 19 دیویدمیلر، ملیت را داراي پنج بعد میداند: باور مشترك و تعهد متقابل؛ وابستگی به یک قلمرو خاص؛ قدمت تاریخی؛ منش فعال؛ و فرهنگ عمومی. 20 هویت عامل پیوند ملت ها به شمار میرود و همدلی و هم نفسی افراد ملت از داشتن هویتی مشترك ناشی میشود. بنابراین هویت
