بخشی از مقاله
چکیده
امروزه استفاده چند منظوره و سرمایهگذاري در سایر منابع بالقوهي موجود در مراتع و تکیه بر راههاي معیشت جایگزین میتواند همانند استفاده از محصولات غیر علوفهاي، افراد محلی را از فوایدش ازجمله اشتغال و درآمدزایی بهرهمند سازد. هدف از این تحقیق اهمیت استفادههاي غیر علوفهاي و چند منظوره از مراتع و معرفی گیاه مرتعی اسپند و نقش درآمدزایی آن است. گیاه اسپند یک گونه گیاهی مرتعی است تقریبا رویش آن نشانه زوال و نابودي آن منطقه می باشد .این گیاه در استان خراسان جنوبی نیز رویش دارد. براي به دست آوردن اطلاعات در مورد چگونگی جمعآوري گیاه با بهرهبرداران این گیاه که شامل دامداران، زنان روستایی و افراد روستا بودند و در زمان برداشت به این کار میپرداختند مصاحبه شد.
گیاه اسپند با توجه به اینکه جز گیاهان سمی محسوب میشود و نسبت بالایی از سم در این گیاه وجود دارد تقریباً ارزش خوراکی ندارد. طبق بیان بهرهبرداران نیز این گیاه ارزش خوراکی نداشته و نه دام و نه انسان از آن استفاده نمیکند، حتی در هنگام برداشت گیاه به دلیل بوي بسیار نامطلوب این گیاه افرادي که زیاد در معرض آن قرار بگیرند دچار سردرد شدید می شوند. گیاه اسپند در صنعت صنایع دستی، مانند ساخت توپ سبنجی و پرده سبنجی و موارد درمانی نظیر رفع سوزش گزیدگی حشرات و جانوران، رفع گوش درد و رفع قرمزي چشم مورد استفاده قرار میگیرد.
کلمات کلیدي: اسپند، استفادههاي چندمنظوره، دانش بومی، خراسان جنوبی،
مقدمه
دانش بومی ریشه در تجربه ي گذشتگان دارد و تا وقتی که بر پا است به عنوان یک فرهنگ به تکامل خود ادامه میدهد. دانشی است که مردم محلی به آن اعتقاد دارند و آن را در طول زمان در جامعه خود توسعه و بهبود بخشیدهاند - رضایی مقدم، . - 1375 فرهنگ آکسفورد واژه دانش بومی را چنین تعریف میکند» خلق یا تولید شده به صورت طبیعی در یک سرزمین یا منطقه که مربوط به و مختص به اهالی آن است« - ازکیا و ایمانی، 1387 ،285 به نقل از فرهنگ انگلیسی آکفورد - . در طول دهههاي 1950 و 1960 به دانش بومی به عنوان یک مانع ناکارآمد و مطلق براي توسعه مینگریستند. با این همه در حال حاضر دانش بومی به طور فزایندهاي به عنوان زیر منبع اساسی با ارزشی به رسمیت شناخته شده است، در واقع این دانش به عنوان پاسخ به شکست تئوريهاي بزرگ توسعه توسط کشورهاي بزرگ دیده میشود و راه حلهاي فنی گرا براي چشم انداز تغییر از دهههاي قبل مربوط به اکثریت دهقانان و کشاورزان کوچک در جهان است - اگراوال،1995، . - 413
مراتع به عنوان منابع طبیعی، خاستگاه اکولوژیکی بسیاري از گیاهانی است که در صورت مدیریت صحیح میتوانند بر اقتصاد بهرهبرداران مراتع تأثیر بسزایی داشته باشد. شهرستان بیرجند یکی از رویشگاههاي اکولوژیکی گیاه اسپند است. براي برنامهریزي و مدیریت استفاده از این تواناییهاي منابع طبیعی توجه به نظرات و تجربیات بهرهبرداران میتواند به موفقیت هرچه بیشتر این برنامهریزي بی انجامد.اکوسیستمهاي مرتعی سطح وسیعی از اراضی جهان را تشکیل میدهند و از لحاظ اقتصادي و زیستمحیطی داراي اهمیت ویژهاي هستند. ارزش یک هکتار مرتع در سال 232 دلار است، ارزش علوفهاي آن 57 دلار در هکتار معادل24/5 و 75/5 درصد ارزشهاي زیستمحیطی مانند حفظ خاك، آب، تنظیم گاز، دفع ضایعات، گردهافشانی، کنترل بیولوژیکی و غیره - طیفوري و همکاران، . - 1388 شناخت فواید غیر علوفه اي مرتع میتواند به درك درست از منابع طبیعی بیانجامد.
از آنجا که بیشتر استفاده از مراتع در ایران براي دامداري است، شناخت استفادههاي چند منظوره از مراتع میتواند یک ضامن سلامت براي مراتع باشد - آذرنیوند و زارع چاهوکی . - 1389 علی رغم اینکه بخش عمده داروهاي مدرن شیمیایی هستند ولی در عین حالتقریباً 30 درصد فرآوردههاي دارویی منشأ گیاهی دارند - زنگ و زینگ، . - 2009 اگر براي شناخت گیاهان دارویی هر منطقه از دانش بومی مردم همان منطقه استفاده شود میتوان گامهاي مهم و بنیادي در زمینه پایداري استفاده از مراتع برداشت و این موضوع میتواند اطلاعات پایهاي مهمی را در اختیار محققان گرایش مختلف این حوضه تحقیقاتی و کاربردي قرار دهد - سرطاوي، . - 1380ویجاوان و همکاران - 2004 - بیان کردند مراتع با وجود بازدهی اقتصادي بالا و قابلیت استحصال آسان تولید گیاهان دارویی به عنوان مهمترین تولیدات فرعی مرتع در مطالعات نوین مورد توجه قرارگرفتهاند.
آذرنیوند و زارع چاهوکی - 1389 - اظهار کردند محصولات فرعی مرتع شامل صمغ، ریشه، میوه، برگ، میوه گیاهان است که براي استفادههاي صنعتی حائز اهمیت هستند، بهرهبرداري از گیاهان براي تولید محصولات باید متناسب با توان آنها و در حد مجاز باشد و میتواند باعث افزایش درآمد بهرهبرداران شود.طیفوري و همکاران - 1388 - اعلام کردند که درآمد حاصل از کرفس میتواند نقش مهمی در افزایش درآمد بهرهبرداران داشته باشد.پژوهش انجام شده با بهرهگیري از دانش بومی افراد محلی به مطالعه نقش گیاه اسپند در موارد دارویی و صنعتی پرداخته است تا با استفاده از دانش بومی افراد بتوان بهترین استفاده ممکن از مراتع برد. در این پژوهش سعی براین است تا گیاهان مرتعی را از دیدگاه غیر علوفهاي معرفی کند، به طوري که اسپند یک گیاه غیر خوشخوراك است اما از لحاظ غیر علوفه داراي کاربردها و کارکردهاي بسیاري است.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه
استان خراسان جنوبی یکی از مناطق خراسان بزرگ بود در سال 1383 با تفکیک استان خراسان به استان خراسان جنوبی با مرکزیت بیرجند تأسیس شد. این استان در عرض جغرافیایی 30 درجه و 31 دقیقه تا 34 درجه و 53 دقیقه شمالی و طول 57 درجه و 3 دقیقه تا 60 درجه و57 دقیقه شرقی قرار دارد.آب و هواي بیرجند، نیمه بیابانی بوده و داراي زمستانهاي سرد و تابستانهاي خشک و گرم است. میزان بارش در این شهر با توجه به آب و هواي آن، کم بوده و بیشترین میزان آن، از آذر تا اردیبهشت رخ میدهد که در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است. بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت این شهر برابر با 24 و 8 درجه سانتیگراد است. مجموع بارش سالیانه در شهر بیرجند به طور میانگین برابر با 171 میلیمتر در سال است.
وسایل جمعآوري اطلاعات: مشاهده و مصاحبه در بخش مقدمه علاوه بر تعریف دانش بومی و استفادههاي چند منظوره از مراتع اهمیت و دلایل تحقیق بیان شد. اما هر کار
پژوهشی باید طبق اصول و روشهاي مشخص انجام شود تا داراي ارزش علمی شود در اینجا به معرفی و نحوه انجام تحقیق پرداخته میشود.در یک تحقیق اجتماعی که با مردم در ارتباط است، محقق باید از مشاهدات عینی و غیر عینی خود تحقیق را آغاز کند و به تجربه مردم درباره امور بپردازد تا به هدف اصلی تحقیق برسد. مشاهده یکی از وسایل عمده در مطالعات و پژوهشهاي مردمشناسی یا تحقیقاتی است که به مردم، به خصوص پژوهشهاي که با مردم عشایري و روستایی سر و کار دارد. مشاهده به وسیله شخص محقق یا شرکت مستقیم انجام می شود یا اینکه به صورت گروهی یا دسته جمعی انجام میگیرد، در این روش محقق به صورت مستقیم هدف مورد نظر بررسی میکنند.
مشاهده نسبت به روشهاي دیگر تحقیق مانند مصاحبه و پرسشنامه از اعتبار بیشتري برخوردار است - طیبی، . - 1380مصاحبه روشی است که در آن اطلاعات مورد نظر از طریق ارتباط مستقیم بین پژوهشگر یا محقق با مصاحبه شونده گردآوري می-شود. در واقع مصاحبه مکالمهاي دو طرفه است که مصاحبهگر با طرح مباحث و سؤالات مورد نظر خود به کسب اطلاعات مبادرت میورزد - احمدي، . - 1389 در مصاحبه میتوان از افراد بی سواد از طریق گفتگو اطلاعات لازم را کسب کرد، و اگر ابهامی در مورد سؤالات پرسیده شده وجود داشته باشد میتوان به راحتی بر طرف شود. در این روش میتوان جواب سؤالات اضافی را به دست آورد و این موارد برتري روش کار با مصاحبه نسبت به پرسشنامه بود به همین دلیل در این پژوهش از روش مشاهده و مصاحبه مستقیم تن به تن استفاده شد.
روش کار: در این تحقیق که حاصل پژوهش میدانی است و با استفاده از مشاهده و مصاحبه با افراد محلی و بهرهبرداران مراتع به خصوص بهرهبردارانی که به صورت مستقیم براي برداشت گیاه اسپند یا افرادي که این گیاه را به فروش میرساندند، گردآوري شد. موضوعاتی که در این تحقیق مورد بحث قرار گرفته اند موضوعاتی بودند که بتوان با آن ها به اهداف و سؤالات تحقیق دست یافت.
جامعه آماري
جامعه آماري در تحقیقات اجتماعی عدهاي هستند که بصورت تصادفی انتخاب میکنند و نتیجه را روي کل جامعه تعمیم میدهند. نمونه باید داراي مشخصات جامعه باشد و هرچه نمونهگیري دقیقتر صورت گیرد نتیجه بررسی و تعمیم آن بر کل جامعه اطمینان بخش تر خواهد بود - طیبی، . - 1380 در این تحقیق جامعه آماري مردم محلی و بهرهبرداران مراتع شهرستان بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی است که در مورد آن در سطوح آینده توضیح داده شد.به طور کلی سؤالات مصاحبه حول سه محور بود:
