بخشی از مقاله
چکیده
دانش بومی تا دهههاي قبل مفاهیم واپسگرایی را به ذهنها متبادر مینمود، لیکن اکنون به نظر میرسد شایسته است به افراد بومی روستاها که داراي اطلاعاتی ذيقیمت دربارة گیاهان هستند، توجه وافري شود. بنابراین ثبت و ضبط و نگهداشتن این اطلاعات لازم و ضروري است. بررسی ارتباطات پیچیده بین دانش و استفاده از گیاهان توسط - اتنوبوتانی - از جالبترین زمینههاي تحقیقاتی است. مقاله حاضر نیز با هدف معرفی دانش تجربی روستاییان محلی منطقه هزارجریب بهشهر در استان مازندران در رابطه با شناسایی گیاهان دارویی و خوراکی و همچنین نحوة استفاده از آنها، انجام گرفته است. اطلاعات مورد نیاز این تحقیق با دو روش یعنی انجام مصاحبههاي مستقیم با روستاییان و همچنین تکمیل پرسشنامه جمعآوري گردید.
در این رابطه اطلاعات مربوط به جنبههاي مختلف گیاهان اعم از مصارف سنتی، قسمت مورد استفاده و نحوة مصرف در منطقه گردآوري شد. نتایج تحقیق نشان داد که در منطقه مورد مطالعه، 29 گونه که 15 گونه آن داراي خواص دارویی متنوع و همچنین 14 گونه خوراکی، مورد شناسایی قرار گرفت. با توجه به تنوع پوشش گیاهی و اثرات درمانی گیاهان، بررسی و پژوهش بیشتر توسط متخصصان و کارشناسان میتواند منجر به کشف اطلاعاتی جدیدي براي گیاهان در دسترس در منطقه شود.
-1 مقدمه
اتنوبوتانی را میتوان به عنوان دانش میان رشتهاي بین مردمشناسی و گیاهشناسی، علم شناخت روابط متقابل انسان با جهان گیاهی تعریف کرد. این علم به خودي خود نه به مطالعه گیاهان و نه به مطالعه جوامع انسانی، بلکه به پژوهش بر همه پدیدههایی میپردازد که این دو گروه را به یکدیگر متصل میکنند. همه انسانها به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با گیاهان اطرافشان در ارتباط هستند، اما مردم محلی، رغبت زیادي از خود براي استفاده از گیاهان نشان میدهند، زیرا براي آنها این امر مسالهاي است که به مرگ و زندگی مربوط میشود و شرط بقاي آنها نیز استفاده از تمام گیاهانی است که در اطراف خود مییابند.
ایران سرزمین پهناور و داراي ویژگیهاي اقلیمی متنوعی است، که باعث تنوع شگفت انگیزي در پوشش گیاهی این سرزمین شده است. فلور ایران شامل یازده هزار گونه گیاهی است که در 180 خانواده گیاهی و 1200 جنس طبقهبندي شده است و آن را می-توان یکی از غنیترین منابع طبیعی قابل استفاده، چه از نظر درمانی و چه از نظر اقتصادي، تلقی کرد - جهانگیري، . - 1372 جاي تردید نیست که در میان فلور گیاهی متنوع ایران، گونههاي منحصر به فردي نیز وجود دارند که در تمام جهان تنها متعلق به ایران معرفی، شناسایی و جمعآوري گردیده است که در هرباریمهاي بزرگ ایران به صورت موزه نگهداري میشود - فرهادي، . - 1386 به طوري که فرهادي به نقل از تایلُر میگوید کاملاً" طبیعی است که از هزاران سال پیش، از دوران گردآوري خوراك گیاهی، در هر منطقه از ایران صدها نوع گیاه خوراکی شناسایی شده، و در رژیم غذایی نیاکان ما قرار گرفته باشند.
شاید بسیاري از این گیاهان با گذشت زمان و پیدایش شرایط نوین، از چرخه پخت خوراك کنار گذاشته شده باشند، اما بقایاي این شناسایی و آموختهها تا روزگار ما کشیده شده است و چنان چه اکنون به وسیله مردمشناسان و گیاهشناسان و پژوهشگران علم تغذیه، ثبت و ضبط نشود، هر آنچه که تاکنون بجا مانده است نیز به زودي از خاطرهها رخت بر خواهد بست". انسان به منظور تأمین نیازهاي اساسی مادي خود هم چون خوراك، پوشاك و مسکن، بیشتر از راه شناسایی گیاهان، به طبیعت وابستگی پیدا کرده است.
- حاجعلی محمدي و همکاران، . - 1386 بنابراین با شناخت و ثبت دانش بومی در خصوص گونههاي مختلف گیاهی، ویژگیها و کاربردهاي آنها در قسمتهاي مختلف دنیا میتوان از به هدر رفتن دانشی که طی اعصار و قرون کسب شده جلوگیري کرد و با این اقدام در زمینه معرفی گیاهان جدید براي بهرهبرداري مؤثر واقع شد - وجدانی، . - 1382 لذا، استفادههاي گسترده و متنوع گیاهان مختلف در عرصههاي متفاوت از جمله کشاورزي، دامداري، زنبورداري، صنایع و غیره نشان دهندة اهمیت این دانش تجربی گرانبها و گاه منحصر به فرد است.
اما متأسفانه در سالهاي اخیر به دلیل مکتوب نبودن، دانش بومی با سرعت بالایی رو به نابودي است. با مرگ هر پیر مرد و یا هر پیر زن روستایی قسمت زیادي از این دانش سنتی از بین خواهد رفت. بنابراین بیان این موضوع از این نظر پراهمیت و مهم تلقی میشود که، بسیاري از کسانی که علاقهمند به این حیطهکاري هستند، به این سمت و سو کشانده شوند تا بتوان از این دانش تجربی و سنتی حمایت و حفاظت کرد.
با توجه به مطالب ذکر شده تحقیقات زیادي در زمینه اتنوبوتانی گیاهان به ویژه گیاهان دارویی، در کشورهاي مختلف انجام شده است که به اختصار به برخی از آنها اشاره میگردد. تاکور و همکاران - 2009 - اطلاعات با ارزشی در مورد 24 گونه گیاهی بر اساس نام علمی، نام محلی، خانواده، فصل رویش و قسمتهاي مصرفی و استفاده هر کدام از گیاهان در درمان سنتی بیماريهاي دام ارائه دادهند. بررسیهاي انجام شده توسط جادهاو - 2009 - نشان داده است که 44 گونه گیاهی جهت درمان بیماريها در میان قبیله بهیل در منطقه راتلام مورد استفاده قرار گرفته است که بر اساس نام علمی، خانواده، نام محلی و موارد مصرف آنها معرفی شدهاند.
دیفرخش و همکاران - 1389 - در مطالعهاي به منظور اتنوفارماکولوژي گیاهان دارویی در بین عشایر ایل طیبی در استان کهگیلویه و بویراحمد، ضمن شناسایی 50 گونه گیاهی دارویی و همراهی درمانگران محلی که اغلب دامدار یا ماما بودند، به جمعآوري و مشخصات درمانی گیاهان گیاهی منطقه میپرداختند، به طوري که مهمترین اطلاعات دارویی مانند، اندام مورد استفاده، نحوه مصرف، زمان برداشت، رویشگاه و عملکرد دارویی هر یک از آنها درقالب مصاحبه چهره به چهره تکمیل و به دست آمد.
یافتههاي فروزه و همکاران - 1393 - در بین عشایر مراتع دیلگان نشان داد که، آنها از خیلی از گیاهان استفادههاي متعدد خوراکی و دارویی داشتند؛ به طوري که از 71 گونه مورد مطالعه، از 8 گونه استفاده خوراکی و تقویتی داشتند، به 7 گونه هم استفاده خوراکی و هم دارویی نسبت میدادند و براي سایر گونهها مصارف دارویی و بهداشتی قائل بودند. ماکیا و همکاران - 2005 - در مطالعهاي در کشور بولیوي، 129 گونه گیاهی دارویی مورد استفاده مردم محلی را معرفی کردهاند. به طوري که معتقدند اغلب مردم از اندام هوایی گیاهان استفاده نمودهاند. کامجو-رودریگز و همکاران - 2003 - نیز در تحقیقی 150 گونه دارویی مورد استفاده مردم را در منطقه سرادسائو در کشور پرتغال مورد شناسایی قرار دادهاند.
امیري و جوهرچی - 2013 - در پژوهشی اطلاعات دارویی 269 گونه را بیان کردهاند. به طوري که خانوادة نعناعیان، مهمترین تیرة گیاهی مورد استفاده مردم بوده است. بکالو و همکاران - 2009 - در کشور اتیوپی، 120 گونه دارویی مورد استفاده سنتی در بین مردم در 100 جنس و 47 خانواده مورد شناسایی قرار دادهاند. به طوري که تیرة بقولات و نعناعیان رایجترین گونههاي دارویی در منطقه بودند. لازم به ذکر است که کمبود یا عدم وجود مطالعات ریزمردمنگاري دقیق دربارة دانش سنتی روستاییان، چوپانان و عشایران این مرز و بوم ناشی از فقر فرهنگی یا کمبود این گیاهان نمیباشد. بنابراین شناخت و شناسایی این گیاهان به وسیله این قشر از جامعه بسیار بیشتر از آنی است که تا به حال به شکل گذرا در برخی منابع نام برده شده است - فرهادي، . - 1386
-2 مواد و روش
منطقه مورد مطالعه در محدودة روستاهاي وزوار و آغوزدره، از مجموعه روستاهاي هزارجریب شهرستان بهشهر در استان مازندران قرار دارند. منطقه هزارجریب در محدودة 36/5 درجه شرقی عرض جغرافیایی و 53/5 درجه طول جغرافیایی شمالی قرار دارد - شکل. - 1 با توجه به ارتفاع میانگین منطقه - حدود 300 متر - ، دامنه تغییرات بارندگی بین 412 میلیمتر تا حدود 710 میلیمتر در نوسان بوده است.
میزان دماي متوسط سالانه نیز تقریباً 14 درجه سانتیگراد بوده و میزان دماي متوسط سالانه از مهرماه روند نزولی یافته و این امر تا اسفندماه ادامه مییابد. عموم ساکنین این منطقه به لهجه گیلکی مازندرانی تکلم مینمایند. به جهت حاصلخیز بودن زمینهاي کشاورزي منطقه، اغلب ساکنین آن به کار کشاورزي و دامداري اشتغال دارند. نحوة دامداري در منطقه بیشتر به صورت سنتی است . اکثریت قریب به اتفاق دامدارانی که از مراتع بهرهبرداري میکنند، به پرورش گوسفند و بز اشتغال دارند و نژاد دامها در منطقه، اغلب از نوع زل مازندرانی میباشد.
شکل-1 نقشه موقعیت منطقه مورد مطالعه
براي مطالعه مورد نظر از روش تحقیق مردمنگاري استفاده شده که در مجموعه روشهاي تحقیق کیفی قرار دارد - سیلورمن، . - 2002 حضور پی در پی و مداوم در طول زمان زیاد در منطقه مورد مطالعه لازمه این گونه تحقیقات براي شناسایی تمامی جنبه-هاي پدیدة مورد بررسی است - طیبی، . - 1380 در این تحقیق با استفاده از روشهاي مشاهده، مشاهده همراه با مشارکت، مصاحبه و پرسشنامه به گردآوري اطلاعات پرداخته شده است.
در روش مشاهده همراه با مشارکت، محقق به عضوي از آن جامعه مبدل میشود و با جلب اعتماد مردم و صرف زمان زیاد در منطقه مورد مطالعه به جمعآوري و ثبت اطلاعات میپردازد - ازکیا و دربان آستانه، . - 1382 براي رسیدن به این هدف، پس از شناسایی منطقه مورد مطالعه و اقدامات اولیه اقدام به اسکان در منطقه مورد مطالعه شد. براي شناسایی اولیه گیاهان به همراه روستاییان مصاحبه شونده در دو نوبت صبح و بعدازظهر به عرصه مراجعه شده و در انتها بعد از تکمیل کردن پرسشنامهها، شناسایی نهایی گیاهان با حضور همه مصاحبهشوندگان در جلسهاي گروهی شکل گرفت. همچنین نمونههاي گیاهی در حین تکمیل پرسشنامه، جمعآوري شده و پس از پرس و خشک کردن، جهت تعیین نام علمی آنها، به هرباریوم انتقال داده شدند.
