بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با توجه به گسترش روزافزون فن آوری اطلاعات و ارتباطات در عصرالکترونیک، بشریت برای اولین بار دوره ای متفاوت را در دوران تاریخ تجربه می کند، به طوری که تغییرات سریع و اجتناب ناپذیر دنیای دیجیتال در تمامی سطوح زندگی آدمی وارد شده و تأثیرات متقابل خود را بر عرصه های مختلف زیست انسانی نشان می دهد. ظهور اینترنت امکان برقراری شبکه ای عظیم از ارتباطات انسانی را در گستره ی جهانی فراهم آورده است و آدمیان را با شیوه های جدید و بدیعی در برقراری ارتباط مواجه کرده است، این اتفاق بر روی نگرش و نوع تفکر افراد نیز تأثیر گذاشته است.
از این رو به دنبال تغییر در شیوه ی اندیشیدن، طرز تلقی افراد از ماهیت محیط، فضا، مفهوم مکان و شیوه های برقراری ارتباطکاملاًمتحوّل شده است و به تبع آن جایگاه معماری هم دستخوش دگرگونی هایی گشته زیرا همواره با محیط و نحوه ی زیست انسانی همسو و هماهنگ بوده و هر گونه تغییر در نحوه ی زندگی آدمی بر آن تأثیر مستقیم و بی واسطه داشته است. شناخت ماهیت و چیستی فضای مجازی به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات و مسائل تأثیرگذار در دوره ی معاصر، دارای جایگاهی ویژه و درخور توجه است.
روانشناسی محیط نیز که در راستای شناخت رفتارهای انسانی در محیط های گوناگون شکل گرفته است، می تواند برای شناخت بهتر و بیشتر محیط یا فضای مجازی و جایگاه آن در جهان امروز به کار گرفته شود. در اینجُستار تلاش بر این است تا با استفاده از اصول و رویکردهای شاخه ی روانشناسی محیط به عنوان حوزه ای بین رشته ای، ارتباط میان محیط و فضای مجازی در دنیای ذهنی با دنیای واقعی و عینی به کمک دو رویکرد شناختی و پدیدارشناختی بررسی شده و دامنه ی نفوذ آن در حیطه های گوناگون مورد بررسی و تحلیل اجمالی قرار گیرد.
مقدمه
روانشناسی محیط روشی است که از دیدگاه علم روانشناسی به تحلیل محیط های انسانی می پردازد و در مورد نحوه ی شکل گیری رفتارها و بازخوردهای افراد بررسی های گوناگونی را در عرصه های مختلف عرضه می دارد، در عصر حاضر با توجه به تغییرات سریع و روزافزون در زمینه ی ارتباطات و اطلاعات انسان امروزین همچنان می تواند برای پاسخگویی به پرسش های پیش رو در معماری و ارتباط آن با محیط های جدیدی که در فضای شبکه های مجازی نمود می یابند، مورد استفاده قرار گیرد.
امروزه تعریف کلاسیک فضا و محیط دگرگون گشته و انسان را با تجربه ی جدیدی از حضور در مکان مواجه ساخته است که قابلیت تجربه ی فیزیکی و عینی را دارا نیست و صرفا در دنیایی ذهنی و مجازی به ظهور می رسد. این تعریف نوین بنیان های معماری را نیز درهم شکسته و قابلیت های بروز و ظهور آن را گسترش داده است به طوری که محدودیت های معمول گذشته را از میان برداشته و شبکه ای از محیط های متنوع را در دسترس عموم قرار داده است.
فناوری اطلاعات و ارتباطات امکان ظهور جامعه شبکه ای را فراهم آورده است که افراد و جوامع را درون قالب های تازه، هویت های تازه می بخشد و تعاریف تازه ای از انسان عرضه می کند - یوسف پور، 1385، . - 96-97 انسان با توجه به نیازها، ارزش ها و هدف های خود محیط را دگرگون می کند و به طور متقابل تحت تأثیر محیط دگرگون شده قرار می گیرد. به ویژه تکنولوژی پیشرفته موجب می شود تأثیر انسان بر محیط شدت و سرعت یابد.
هرچند تکنولوژی پیشرفته در بسیاری از موارد به بهداشت روانی و اجتماعی انسان ها آسیب می رساند، ولی از سوی دیگر موجب بالا رفتن سطح زندگی آنان می شود - مرتضوی، 1380، . - 1 در عصر حاضر مسئله ی فضای مجازی و نحوه ی مواجهه با آن از دغدغه های اساسی پژوهشگران به شمار می رود و این مقوله از دیدگاه روانشناسی و تاثیر آن بر رفتارها و کنش های انسانی در زمینه های مختلف بررسی می گردد.
همچنین دیدگاه پدیدارشناسی نیز به عنوان رویکردی فلسفی برای درک چیستی و چگونگی فضای مجازی و انقلاب الکترونیکی معاصر از نگاه پدیدارشناسان و اندیشمندان مورد نقد و تحلیل قرار می گیرد. با توجه به مطالعات انجام شده می توان پی برد که در روانشناسی محیط بیشتر به محیط فیزیکی و واقعی پرداخته شده و کمتر در مورد فضای معماری بحث شده است. در حالی که معماری به عنوان مهم ترین بخش برای باز تعریف فضا و محیطی که گفتمان فضایی امروز را در بر گرفته است در این حوزه جایگاه بسزا و تعیین کننده ای را داراست و شناخت بهتر و بیشتر این عرصه راهی به سوی پشبُیرد معماری مجازی و تعریف جایگاه آن در فضای مجازی خواهد بود. در این پژوهش تلاش برای پاسخگویی به پرسش های زیر است؛
- 1 آیا فضای مجازی می تواند در بازه ی روانشناسی محیط تحلیل شود؟
- 2 جایگاه محیط در فضای واقعی و فضای مجازی چگونه است؟ روش پژوهش مطالب به صورت توصیفی- تحلیلی است که به بررسی نقش و جایگاه فضای مجازی در دانش روانشناسی محیط می پردازد و روش گردآوری اطلاعات در آن به صورت کتابخانه ای می باشد.
تاریخچه روانشناسی محیط1
برونسویک در سال 1943 برای نخستین بار اصطلاح روانشناسی محیط را به کار برده است. از دهه های 60 و 70 ، پژوهش هایی که به بررسی تاثیر متقابل محیط و انسان اختصاص داده می شدند، به عنوان بررسی های تخصصی رشته های مرتبط با روان شناسی محیط منتشر می شدند. نظریه روانشناسی میدان کورت لوین و همچنین نظریه روانشناسی اکولوژیک بارکر در پیشرفت و تکامل روانشناسی محیط موثر بوده اند - مرتضوی، 7،. - 2- 1380 نظریه روانشناسی همجواری ادوارد هال نیز بر روانشناسی محیط بی تاثیر نبوده است. نظریه میدان را کورت لوین از پژوهشگران مکتب گشتالت بیان کرده است. وی برای بیان پدیده ی حاصل از تاثیر متقابل عوامل فردی و محیطی از مفهوم فضای زیستی استفاده می کند. در این نظریه محیط به معنی داده های محیطی ادراک شده به کار می رود؛ یعنی محیطی که تحت تاثیر عوامل روانشناختی قرار گرفته است و نه محیطی که به طور عینی وجود دارد.
