بخشی از مقاله
چکیده
حافظ شیرازي یکی از بزرگترین غزلسرایان تاریخ ادب فارسی است که ضمن تأثیرپذیري از میراث ادبی سرایندگان پیش از خود، تأثیرات عمیق و پایداري نیز بر ادبیات پس از خویش گذاشته است؛ این تأثیر تا بدان پایه است که میتوان ادعا کرد که اکثر شاعران غزلسراي پس از حافظ، هر کدام بهنوعی، شیوه و سبک بیان حافظ را- بهعنوان متعالیترین شیوه غزلسرایی- پیش چشم داشتهاند. امیر علیشیر نوایی یکی از شاعران و عالمان قرن نهم هجري است که مراتب ادب پروري و ادب دوستی او در روزگار خویش، زبانزد اهل فرهنگ و ادب بوده است. با نگاهی اجمالی به غزلیات نوایی، این نکته بهخوبی آشکار میشود که وي در سرودن غزل، به شدت تحت تأثیر شیوه و سبک بیان غزلهاي حافظ بوده و نزدیک به نیمی از غزلیات خود را به اقتفا و تتبع از غزلیات حافظ سروده است. این مقاله، ضمن بررسی زمینهها و دلایل این تأثیرگذاري و تأثیرپذیري، بر آن است تا تأثیرات حافظ بر غزلیات امیر علیشیر نوایی را در محورهاي زبانی، تصویري، موسیقایی و همچنین معنا و مضمون، نقد و بررسیکند.
کلیدواژهها: حافظ، امیر علیشیر نوایی، غزل، تأثیرپذیري، سبک.
مقدمه
شمسالدین محمد حافظ شیرازي، شاعر توانا و نامدار قرن هشتم هجري و یکی از بزرگترین غزلسرایان ادبیات ایران و جهان است. حافظ که از آثار و اندیشههاي شاعران پیش از خود، تأثیرات بسیاري پذیرفته؛ توانسته است با کمک ذهنِ خلاق و استعداد کم نظیر خود، بخشی از جاودانهترین غزلهاي تاریخ ادب فارسی را بسراید. شهرت عالمگیر حافظ و استقبال روزافزون مردم به شعر او، باعث شده است ظرفیتها و لایههاي پنهان شعرش، هر روز بیشتر از دیروز به واکاوي نیاز داشته باشند. اشعار حافظ در همان زمان حیاتش با استقبال دوستداران شعر مواجه شده و وي از همان دوران تا کنون، محبوبیتی خاص در میان شعردوستان داشته است. استاد »منوچهر مرتضوي« رازِ عظمت، محبوبیت و جاودانگی حافظ را در سه ویژگی شعرش میداند: »اولاً، توفیق در آفرینش حداکثر زیبایی و گوشنوازي و تناسبات در قالب و صورت شعر. ثانیاً توفیق در آفریدن چشم انداز نامحدود تخیل و تجسم در مفهوم و محتواي معنوي شعر. ثالثاً، همنوایی لا زمان حیرتانگیز با آمال و آلام و ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه خواننده - فرد و جامعه - « - مرتضوي، 1370، یادداشت بر چاپ سوم: بیست و سه - . از همان قرن نهم به بعد، بطور جدي استقبال و تتبع از سبک و بیان شعر حافظ مرسوم و متداول گشت؛ به طوري که از آن تاریخ به بعد کمتر شاعر غزلسرایی میتوان یافت که تحت تأثیر شیوه و سبک بیان غزلیات حافظ قرار نگرفته باشد. از جمله دلایل اصلی تتبع از غزل حافظ را باید در استفاده وي از تمامی ظرفیتهاي پیدا و پنهان زبان و ادب فارسی و ذهن خلاق و آفرینشگر وي جستجو کرد که در طی اعصار و قرون سپري شده، ذهنها و ذوقهاي بسیاري را به خود جذب کرده است و همچنان وزنده و توفنده در پیِ تسخیر دلها و جانهاي مشتاق به شعر است. بیجهت نیست که برخی حافظ را »نادره زمان و اعجوبه جهان« - دولتشاه سمرقندي، - 302 :1382 و هر شعرش را یک »شاهکار واقعی مینیاتوري« - ریپکا، - 485 :1383 دانستهاند.
حدود نیم قرن پس از حافظ و در عصر تیموري، امیر علیشیر نوایی، شاعر، عالم و فرد بانفوذ روزگار خود پا به عرصه ظهور گذاشت که علاقه و اشتیاق فراوانی به سبک غزلیات حافظ داشت و نزدیک به نیمی از غزلیات خود را به تتبع و تقلید از حافظ سرود. نوایی شعر حافظ را »نظم جهان آرا« و خود را دریوزهگر شعر او میدانست:
غزل گفتن مسلم شد، به حافظ شاید اي فانی نمایی چاشنی در یوزه زآن نظم جهان آرا
- نوایی: - 6 :1342
و چند جا نیز از حافظ در کنار عبدالرحمان جامی نام میبرد و به ستایش شعر این دو میپردازد:
عشق و علاقه نوایی به حافظ و اشعارش، بقدري زیاد بود که وي در سرتاسر دیوان خود به گونههاي مختلف از شعر حافظ تقلید میکند؛ گرچه تتبع و تقلید از شعر حافظ، امر بسیار دشواري است و تا کنون هر شاعري وارد این حوزه شده، شعرش در مقابل شعر بلند آوازه
