بخشی از مقاله
چکیده
دورة حکومت تیموریان به لحاظ رشد فرهنگ و هنر و وجود آرامش و سکون نسبی در مرزهاي سیاسی آن، از ادوار باشکوه خاندانهاي حکومتی ایران است. از ویژگیهاي برجسته این عصر وجود شخصیتهاي پرمایهاي است که دربارهاي سلاطین تیموري را رونق بخشیدند. از جمله این شخصیتها امیر علیشیر نوایی، وزیر برجسته سلطان حسین بایقراست که در طول سی و سه سال که وزارت بین سیاست و فرهنگ پیوند زد و نیروي سیاسی و اقتصادي دربار را در راه اعتلاي جریان فرهنگی به خدمت گرفت.
مقاله حاضر با بهرهگیري از منابع دسته اول و پژوهشهاي جدید، با تأکید بر حوزة فعالیتهاي ایشان، تأثیر وي را بر رشد جریان فرهنگی هنري دورة آخر تیموریان بررسی میکند و ضمن ذکر مختصري از شرح حال و حیات سیاسی ایشان اقداماتی چون حمایت از هنرمندان و ادبا، پیوند با نخبگان همعصر خود، ساخت ابنیه و اماکن فرهنگ محور و تألیفات ادبی ایشان را بررسی میکند و نشان میدهد که امیر علیشیر با قلمفرسایی در راه اندیشه و ادب فارسی و ترکی جغتایی - ازبکی قدیم - ، این زبان را تا حد یک زبان ادبی برکشید و جهانی کرد و همچنین با وارد ساختن قواعد و ضوابط زبان و ادبیات فارسی در شعر و ادب ترکی مکتب نوینی را بنیانگذاري کرد که در بارور ساختن تاریخ ادب و فرهنگ شرق تأثیر بسزایی داشت.
کلیدواژهها: امیر علیشیر نوایی، فرهنگ و هنر، زبان و ادبیات ترکی، تیموریان.
مقدمه
دوره حکومت تیموریان، از باشکوهترین ادوار خاندانهاي حکومت گر در ایران است. به خصوص از جنبه رشد فرهنگ و هنر و وجود آرامش و سکون نسبی در مرزهاي سیاسی آن، عصري است قابل توجه. اما این دوره درخشان آنچنان که باید مورد پژوهش علمی تاریخی قرار نگرفته است.
از ویژگیهاي برجسته این عصر، وجود شخصیتهاي فرهنگی هنري است که دربارهاي سلاطین تیموري را رونق بخشیدند و دورههاي بعد را نیز با آثار خود تحت تأثیر قرار دادند. از جمله این شخصیتها امیر علیشیر نوایی وزیر برجسته سلطان حسین بایقرا آخرین سلطان مقتدر دوره تیموریان است که با سیاستهاي مدبرانه و تلاشهاي پی گیر جریان فرهنگی هنري عصر خود را هدایت کرده به اوج رساند. اما این امیر کبیر آنچنان که درخور مقام اوست شناخته شده نیست.
اکثریت اهالی تاریخ و غیر آن، شخصیت هایی چون خواجه نظام الملک، خواجه نصیر و رشیدالدین فضل االله را میشناسند اما امیر علیشیر با وجود این که نقشی را که در تاریخ ایفا نمود کمتر از وزراي ذکر شده نبود اما آن طور که شایسته است معرفی نشده است. پژوهش حاضر با در نظر گرفتن این واقعیت که امیر علی شیر در مقام وزارت، جایگاهی سیاسی داشته و بالطبع از وي عملکرد سیاسی مورد انتظار بوده، چه رویکردي نسبت به جریان فرهنگی اجتماعی داشته است.
فرضیه این پژوهش براین اساس استوار است که امیر علیشیر در عین اینکه در حوزة سیاست دولتمردي با کیاست و مدبر بود، در عرصه فرهنگ حامی جریانهاي فرهنگی هنري و همچنین بنیانگذار مکتب ادبی ترکی جغتایی بود و در عرصه اجتماعی دغدغه وي حول محور عدالت خواهی و ظلم ستیزي میچرخید.
شرح حال امیر علیشیر نوایی
امیر نظام الدین علیشیر نوایی فرزند کیچکینه بهادر به زمان حکومت شاهرخ میرزا در 17 رمضان 844 در هرات دیده به جهان گشود و روزي زمین را به عزلت با بهجت خویش زیب و زینت داد - خواند میر، مکارم الاخلاق دوران کودکی امیر مصادف بود با سالهاي آخر حکومت شاهرخ تیموري در هرات خانواده وي از عوامل درگاه عمر شیخ گورکان و فرزندان او بودند و امیر و امیر نیز با فرزندان این شاهزادگان معاشرت داشت از جمله این کودکان حسین بایقرا بود که امیر علیشیر با او به مکتب میرفت و هم بازي وي بود.
امیر علیشیر، کودکی با استعداد بود و با نبوغ ذاتی خود مراحل یادگیري قرآن و آموزشهاي رایج را سپري میکرد:در سن طفولیت سخنانی در غایت غرابت بر زبان مبارك آن حضرت جریان مییافت.امیر تا سن 6 سالگی در خراسان اقامت داشت، در سال 850 ه. ق پس از مرگ شاهرخ و بروز آشفتگیها و هرج و مرج در این دیار به اتّفاق خانواده از خراسان خارج به عراق عجم رفتند در این سفر است که امیر با شرف الدین علی یزدي مورخ ظفرنامه دیدار میکند.
دوران تحصیل امیر مصادف است با ایام نوجوانی و جوانی وي، که امیر علیشیر سالهاي سختی را در مشهد و سمرقند به کسب فضایل گذراند و از محضر استادان مختلف، علوم رایج عصر را میآموخت. در زمان مهاجرت خانواده امیر علیشیر به عراق عجم علاءالدوله در هرات به تخت نشسته بود. الغ بیگ در سال 852 ه بر علاء الدوله غلبه یافت، اما فاتح نهایی ابوالقاسم بابر بود که در سال 853 ه.ق بر هرات تسلّط یافت و خانواده امیر علیشیر به هرات بازگشتند. و در زیر چتر حمایت بابربه خوشی روزگار میگذراندند.
