بخشی از مقاله
چکیده:
در جهان اسلام هنر و معماری به تدریج رشد کرد و به شکوفایی رسید، که یکی از شاخص ترین آنها معماری و تزیینات هنری اماکن مذهبی و به ویژه مساجد است. در این مقاله به دلیل در دسترس بودن مساجد در ایران، بیشتر بر آنها تأکید شده، که پس از اشاره به مسجدهایی که معماری و تزیینات آنها از شاهکار های هنری است و برخی حتی شهرت جهانی دارند، نقش معماری و هنر با نگاه توحیدی و معناگرایانه در بروز و ظهور و شکوفایی تمدن اسلامی تبیین و تحلیل می شود. این تحلیل همچنین، رابطه مثبت بین معناگرایی و هنر را نیز آشکار می کند.
مقدمه
یکی از مظاهر زندگی مدنی، مسأله هنر و نگاه زیبایی شناسانه به جهان پیش روی انسان ها است. این مسأله از آنجا که باز نمود عینی هر یک از مؤلفه های اصلی تمدن، یعنی دانش، فرهنگ، سنت ها، اخلاق و چگونگی رفتار افراد جامعه با یکدیگر است، می تواند به عنوان یک شاهد زنده در هر زمان با ما سخن گوید و اسرار مردمان دوران مختلف را بازگو کند. با ظهور اسلام، مسلمانان با بهره گیری از مظاهر تمدنی سرزمین های به تصرف در آمده و البته پردازش و بومی سازی آنها، شرایط ظهور تمدن نوینی را در جهان بشریت فراهم آوردند که پس از گذشت چند قرن به شکوفایی خیره کننده ای رسید. این تمدن را می توان از جهات گوناگون مورد بررسی قرار داد که در این میان یکی از مظاهر زندگی مدنی، مسأله هنر و نگاه زیبایی شناسانه به جهان پیش روی انسان ها است. هنر باز نمود عینی هر یک از مؤلفه های اصلی تمدن، یعنی دانش، فرهنگ، سنت ها، اخلاق و چگونگی رفتار افراد جامعه با یکدیگر است. آن، هم در نمایاندن این مؤلفه ها و هم در گسترش و ارتقای آنها نقش چشمگیری دارد. این نقش آفرینی، هنگامی که با باور های دینی همراه و در پرتو نگاه توحیدی به هنر و بعد معناگرایانه باشد، رنگ و بوی خاص گرفته ومسلماً در جایگاه ویژه ای قرار دارد. از این رو، لازم دیده شد تا یکی از نمودهای آن، یعنی نقش معماری و هنر اماکن مذهبی ایرانی در تمدن اسلامی تبیین شود.
روش این نوشتار، توصیفی- تحلیلی است. به این صورت که با مرور برخی از کتاب های تاریخی و به دلیل دلبستگی نویسنده به زیبایی های هنری مساجد و مکان های مذهبی، پس از مشاهده میدانی، کوشش شده است تا مسأله مورد نظر مورد تحلیل و تبیین قرار گیرد. از این رو، هرچند این نوشتار تنها در پی تحلیل و تبیین عقلانی نقش هنر متأثر از باورها و آموزه های دینی در تمدن ایران اسلامی است و قصد بیان تاریخ هنر را ندارد، ولی به منظور روشن شدن مسأله، در آغاز مروری کوتاه بر تاریخ انواع هنرهایی که در سرزمینمان، در پرتو دین اسلام، رنگ اسلامی به خود گرفته اند، مانند: معماری، خوش نویسی، گچبری، نقاشی و کاشیکاری در ایران شده است و سپس با اشاره به معماری اماکن مقدس اسلامی و بویژه مساجد ایران زمین، به صورت عقلانی نقش این هنرها در پیشبرد اهداف دینی و شکوفایی تمدن مسلمانان تبیین گردیده است.
مروری بر تاریخ هنر اسلامی در ایران زمین
افزون بر احکام فقهی درباره مجسمهسازی، در دهه های نخستین تأسیس حکومت اسلامی، بر اثر شور و حرارت اولیه مذهبی و تحت تأثیر آموزه های دینی درباره ساده زیستی و بیاعتنایی به تجملات و زینتهای دنیوی، هنر و معماری از اقبال چندانی برخوردار نبود. در این دوران سبک و طرح مستقل و درخور توجهی توسط مسلمانان و از جمله ایرانیان ابداع نگردید. ولی از پایان سده اول هجری فرمانروایان مسلمان در نواحی فتح شده، ساخت و ساز مسجدها و کاخ های با شکوه را آغاز کردند و کوشیدند تا آثار بزرگ تر و با شکوه تری از بناهای دوران پیش از اسلام را به وجود آورند. ولی از اوائل سده دوم به بعد کم کم سنتی مشخص در هنر اشلامی به وجود آمد و رو به کمال گذارد - ولایتی، . - 1393:113 در زمان سامانیان و غزنویان، هنر هم از جهت کمی و هم کیفی بهبود می یابد و در زمان سلجوقیان به شکوفایی نسبی می رسد. در این دوران هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود می آورند، تریینات گچبری و رنگ اهمیت زیادی می یابد. تشکیل دولت سلجوقی در ایران و بین النهرین و آسیای صغیر و قفقاز نقطه عطفی در بازگشت ایرانیان به فعالیت های هنری است - پرایس، . - 56-70 :1347 در این دوره هنر تذهیب با نقشهای گیاهی و اسلیمی با رشد چشمگیری مواجه می شود و در دوران بعدی ارتقا می یابد، انواع مختلف خوشنویسی ها، بخصوص در کاشیکاری، که به عنوان پوششی تزیینی برای ساختمانها و بویژه مساجد به کار می رفته و از مفاخر هنر اسلامی و بلکه هنر جهانی است، مورد استفاده قرار می گیرد - نک: راسخون - عصر سلجوقی و شکوفایی هنر معماری - .
این پیشرفت در حکومت های بعدی و بویژه در دوران ایلخانی و تیموری ادامه می یابد. به عنوان مثال در این دوره معماری و هنرهای وابسته همچون کاشیکاری و گچبری رشد قابل توجهی می کند. در دوران فرمانروایی شاهرخ و دیگر شاهان پس از او، هنر موزاییک سازی با کاشی های ریز لعابی رنگین در بناهایی که در مشهد و اصفهان ساخته شد به اوج خود رسید. دوران تیموریان، به ویژه در زمان شاهرخ و بایسنقر، عصر طلایی هنر تهیه کتاب های خطی نفیس، جلدسازی، صحافی و تصویرگری بود - پرایس، 129 :1347، و نک: آژند، یعقوب، ترجمه تاریخ ایران-دوره تیموریان،1390، 316-332 و همان:. - 380-414 همچنین فرزندان و نوادگان تیمور که در دوره های بعدی سالیان سال در هند به سر می بردند، حکومت گورکانی را تشکیل دادند. آنها به هنر عشق میورزیدند و دربار آنان مجمع هنرمندان مختلفی از سراسر دنیا بهویژه از ایران و تاحدی عثمانی بود. نقاشی، خوشنویسی و معماری و حتی شعر پارسی به بهترین نحو مورد پذیرش و حمایت آنها قرار گرفت. هنرمندان مختلف با حمایت و سرمایه امپراتوران گورکانی و درآمیختن هنر خود با برخی از عناصر هندی، ترکی و بومی آثار فاخری خلق کردند. سلسلهای که برخی از شکوهمندترین آثار هنری و معماری نظیر بنای آرامگاه ارجمند بانو بیگو یا تاج محل در دوره ایشان بنا شدهاست.
هنر دوره صفوی در بسیاری از زمینهها، ادامه دوران طلایی هنر دربار تیموریان بهشمار میرود معماری صفوی و یا نقاشی و خوشنویسی این دوره، کاملا ادامه میراثی است که از تیموریان برجای ماند - میرجعفری، . - 336 : 1375 حکمرانان صفوی اهمیت زیادی به فرهنگ و هنر می دادند و با حمایت گسترده خود، این میراث را درخشان تر نموده و باعث رشد و گسترش آن شدند و به همین دلیل آثار هنری بسیاری در این دوران ساخته شد. هنر دوره صفوی از درخشانترین دوران هنر ایران است؛ در این دوران معماری، نقاشی، خوشنویسی، قالیبافی و ... رشد چشمگیر داشته است و در همه این رشتههای هنری، آثار ارزشمندی پدید می آید که بسیاری از بناهای معماری آن شهرت جهانی دارند - نک: آژند، یعقوب، ترجمه تاریخ ایران- دوره صفویان- پژوهش در دانشگاه کمبریج، تهران: جامی، 403-495 :1389: و همان:. - 496-533 در دوره قاجار با آنکه بسیاری از شاخه های هنری رو به افول گذارد، ولی هنر خوشنویسی در سه بخش نستعلیق، شکسته نستعلیق و نسخ به اوج خود رسید - ولایتی، . - 123 : 1393
رویکرد انتزاعی در هنر اسلامی
با توجه به نگاه معنا گرایانه در هنر اسلامی و از جمله هنرهای موجود در مکان های مقدس، و نظر به این که با نگاه فقهی، مجسمهسازی و نگارگری مظهری از شرک تلقی می شدند و شائبه پرستش بت ها را، که پیامبران مأمور به دفع و انهدام آن بودند، تداعی می کردند، این دو هنر، بویژه مجسمه سازی در آغاز از اقبال چندانی برخوردار نشدند و در نتیحه در سرزمین های اسلامی نسبت به جهان مسیحیت در مرتبه پایین تری قرار گرفتند. به نوشته یکی از پژوهشگران مصری » نقاشی دینی در دورههای نخستین اسلامی، از آن استقبال و تشویقی که نزد بوداییان و مسیحیان معمول بود، بهرهای نداشت. مساجد از تصاویر دینی خالی
