بخشی از مقاله
چکیده
در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران احراز جایگاه نخست علمی در منطقه را بر اساس سند چشم انداز توسعه علمی، اقتصادی فرهنگی کشور، هدف گذاری کرده است، بی درنگ می باید راهبردهای علمی ویژه ای را اتخاذ کرد. با توجه به گسترش روز افزون و پر شتاب تحولات آموزش عالی در سالهای اخیر در داخل و خارج کشور از یک سو و ضرورت توجه به چشم انداز و برنامه کلان کشور جایگاه مورد نظر آن در منطقه در پایان برنامه 20 ساله در افق 1404، ازسوی دیگر و همچنین با توجه به رقابت تنگاتنگ و فزآینده بین موسسات آموزش عالی و دانشگاهها و بالاخره با توجه به ضرورت بهرهگیری از فرصتها و نقاط قوت و ضعف این نهاد عظیم علمی پژوهشی و لزوم مقابله جدی آن با تهدیدهای داخلی و خارجی، تدوین یک برنامه استراتژیک و کلان برای واحدهای دانشگاهی و مراکز وابسته به این نهاد علمی اجتناب ناپذیر و حتمی است.
فقدان برنامهریزی استراتژیک به عنوان یک آسیب جدی در نظام آموزشی ما محسوس است و در حال حاضر موجب بروز مشکلاتی در نظام آموزشی ما گردیده که اهم آنها عبارتند از: تهدید نظام آموزشی توسط رویدادهای آتی، ابهام در اهداف، فراوانی تصمیمات کوتاه مدت و کمبود تصمیمات آینده نگر. متاسفانه در این زمینه مطالعات زیادی صورت نگرفته و اخیرا تعداد معدودی از دانشگاههای کشور برنامه ریزی استراتژیک را در دستور کار خود گنجاندهاند.هدف از تدوین این مقاله ارائه مدل پیشنهادی مدیریت و برنامهریزی استراتژیک برای دانشگاهها با توجه به مدلهای مختلف استراتژیک و طرح آمایش سرزمین میباشد. روش مطالعه در این پژوهش، تحلیلی- توصیفی و بهره مند شدن از مطالعات کتابخانهای است.
واژگان کلیدی : طرح آمایش، برنامه ریزی دانشگاهی، مدیریت استراتژیک، استراتژی دانشگاه
مقدمه
در سالهای اخیر توجه روزافزونی نسبت به برنامهریزی استراتژیک به عمل آمده و تنها راه اثر بخشی و کارآمدی مدیران، در بهره گیری از این شیوه برنامهریزی جستجو شده است برنامهریزی استراتژیک قبل از آنکه یک تکنیک و فن باشد، یک نحوه تلقی و باور است که مدیران را به تفکر درازمدت و آینده نگری و پیش بینی افقهای دوردست، ترغیب میکند با توجه به اینکه مدیریت، عضو حیاتبخش سازمان است، بنابراین به کارگیری اصول، شیوهها و سبکهای مدیریتی مناسب از جمله مدیریت راهبردی میتواند نقش مهمی در اداره مطلوب سازمانها ایفا کند برنامه راهبردی به تصمیماتی منجر میشود که نتایجی مهم و بلند مدت به بار خواهد آورد تصمیمات نادرست استراتژیک میتواند ضربههای شدید و خسارات جبران ناپذیری وارد کند و ارزیابی به هنگام، میتواند مدیریت را از وجود مسائل و مشکلاتی که دامن گیر سازمان خواهد شد، آگاه سازد تا شاید پیش از این که وضع وخیم شود، اقدامات اصلاحی به عمل آید ارزیابی برنامه راهبردی مهم است؛ زیرا سازمان با محیط پویا روبروست و در این محیط اغلب، عوامل اصلی محیط داخلی و خارجی به سرعت و به شدت تغییر میکنند.
یکی از پرارزش ترین منابعی که جامعه برای پیشرفت و توسعه در اختیار دارد، دانشگاه است امروزه اکثر کشورهای جهان سوم بر این باورند که پایه اصلی توسعه ملی، گسترش کمی و کیفی برنامه های راهبردی آموزش عالی است و برنامه راهبردی به تصمیماتی منجر میشود که نتایجی مهم و بلند مدت به بار خواهد آورد. تصمیمات نادرست استراتژیک میتواند ضربههای شدید و خسارات جبران ناپذیری وارد کند و ارزیابی به هنگام برنامهها، میتواند مدیریت را از وجود مسائل و مشکلاتی که دامنگیر سازمان خواهد شد، آگاه سازد تا شاید پیش از این که وضع وخیم شود، اقدامات اصلاحی به عمل آید دانشگاه از دو نظر در توسعه ملی موثر است یکی از نظر تامین نیروی انسانی ماهر و دوم، از نظر گسترش مرزهای دانش و فناوری - معصومه باقری؛ علی کنگرانی فراهانی و محمدتقی امینی، . - 1394
به نظر میرسد با توجه به شتاب تغییر و تحولات علمی، جهانی شدن، افزایش شدت رقابت و توسعه مراکز آموزش عالی دانشگاهها بدون الگوی برنامه ریزی استراتژیک نمیتوانند آینده پربار داشته باشند و با چالشهای پیش رو مقابله کنند. در جهانی که به سرعت در حال تغییر و تحول است، محدودیت منابع و همچنین تهدیدها و فرصتهای خارج از کنترل و نقاط قوت و ضعفهای بیشمار پیش روی مدیران و تصمیم گیرندگان آموزش عالی خصوصا بخش دولتی قرار گرفته است. از آنجا که برنامهریزی استراتژیک، انعکاسی از ارزشها و سیاستهای حاکم بر جامعه است به نظر میرسد قبل از تعاریف مدیریت استراتژیک ابتدا طرح و برنامهریزی آمایش سرزمین شرح داده می شود و پس از آن مفاهیم مدیریت استراتژیک بررسی و در انتها پس از بیان سابقه استراتژیک در دانشگاهها با توجه به بررسی مفاهیم استراتژیک و مدلهای مختلف، مدل پیشنهادی مدیریت استراتژیک برای دانشگاهها و مراکز اموزش عالی ارائه میشود .
مدیریت و برنامهریزی آمایش سرزمین
هدف اساسی از مدیریت و برنامهریزی آمایش سرزمین، توزیع فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی و جمعیتی و ظرفیتهای آشکار و پنهان با توجه به تحولات و دگرگونیهای زمان و نیازهاست که عمدتا با دید دراز مدت و به منظور بهره برداری بهینه از امکانات آن و همچنین هویدا کردن نقش و مسئولیت خاص هر منطقه براساس توانمندیها و قابلیتهای آن به طور هماهنگ با دیگر مناطق است.براساس این نقش و مسئولیت که حاصل روندهای طبیعی و قانونمند هر منطقه به شمار میرود و همچنین برنامهریزی منطقهای و برنامه توسعه ملی میتواند در منطق گوناگون اجرا شود - آدن،مورگان، 2001،ص - 5
به همین دلیل متخصصان اذعان میکنند برنامه ریزی در آمایش سرزمین بدون برنامه ریزی عملا کاربردی نخواهد داشت. از اینرو نقش سرزمین در آمایش سرزمین فوق العاده مهم و اساسی است. به همین دلیل در هر نوع مدیریت و برنامه ریزی از نوع آمایش سرزمین و برنامه ریزی منطقهای سوال اصلی انتخاب مناطق است و سپس فرآیند تهیه طرحهای آمایش سرزمین است که در این مقاله سعی کردهایم به این ابعاد و مولفهها پاسخ دهیم.به عقیده برخی صاحب نظران مانند فلیپ لامو، موضوع اساسی ک موضوع آمایش سرزمین را معرفی میکند، »مدیریت کشور است - « خنیفر،1389،ص . - 2 برخی نیز آمایش سرزمین را نوعی برنامهریزی بلند مدت برای توزیع بهتر جمعیت، امکانات و فعالیتهای مختلف به منظور افزایش رفاه، آسایش و هماهنگی جامعه میدانند - هنری،2002،ص. - 292
مفهوم آمایش سرزمین ایجاد تعادل بین سه عنصر انسان، فضا و فعالیت تعریف شده است که در ارتباط با انسان، مقوله مدیریت و در رابطه با فضا بحث اقلیم مطرح است و در رابطه با فعالیت مقوله برنامه و برنامه ریزی برجسته می شود، یعنی مفهوم آمایش تلفیقی از سه علم مدیریت اقتصاد، جغرافیا و جامعه شناسی است - وحیدی،1373،ص. - 76 این نوین فارسی است که از ریشه فعل آمادن و آمودن به معنی آراستن و آمیختن به رشته در آوردن و آماده کردن است که از واژه - در زبان فرانسه اقتباس شده است. آمایش سرزمین ترجمه اصطلاحی از زبان فرانسه است - قورچیان، 1385 ،ص - 2 و همان گونه که از واژه کاوی این اصطلاح پیداست، در دل خود دو مبحث مهم برنامهریزی و مدیدریت را داراست .
بخش مهمی از مقوله آمایش سرزمین موضوع مدیریت داشته هاست. به عبارت سادهتر انسان باید آن استفادهای را از سرزمین به عمل آورد که ویژگیهای محیطی، انسانی و طبیعی - اکولوژی - سرزمینی بالقوه را در نهان خود دارا است و سپس این ویژگیها را براساس نیازهای اقتصادی و اجتماعی خود مدیریت کند. به زعم برخی از صاحب نظران آمایش سرزمین، بهترین، ارزانترین و موثرترین راه حل مدیریت و برنامهریزی محیط زیست، مولفههای اقتصادی و رفاه اجتماعی است - مایزر،1994 ،ص37، مخدوم،1376، صص. - 17-14
تاریخچه استراتژی
ضمن بررسیهای متعدد آشکار شد هیچ گونه تعریف واحد و همه پسند برای پاسخ به این سئوال که استراتژی چیست وجود ندارد و هر صاحب نظر و مدیری این واژه را با مفهوم متفاوت از دیگری به کار میبرد. به عنوانه مثال، برخی هدفها را نیز بخشی از استراتژی در نظر میگیرند و بعضی دیگر وجوه تمایز قاطعی میان آن دو قائل میشوند - رحمان سرشت، 1378، ص. - 23 بنابراین منظور ما از ارائه تعاریف زیر، روشن ساختن چند نمونه از دیدگاههای مفیدی است که نسبت به استراتژی وجود دارد. در بررسی مسیر تحولات مفهوم مدیریت استراتژیک لازم است . جستجو را از شناخت مفهوم واهژ استراتژِی آغاز کرد.
مفهوم استراتژی حداقل به 340 سال قبل از میلاد مسیح - ع - باز میگردد، در آن دوران ژنرال چینی سان تزو در کتاب جاودانه خود تحت عنوان هنر جنگ، اصول پیروزی در نبرد را توضیح می دهد و بسیاری از مفاهیم رویکرد استراتژی را بیان می کند.اما استراتژی به فرم امروز آن، دستاورد پس از جنگ جهانی دوم و سیر تحولات برنامه ریزی است پس از پایان جنگ و در دهه 1960 ، وزارت دفاع امریکا این تجربیات را در غالب روش »برنامه ریزی استراتژیک« و به کمک چندلر - استاد دانشگاه هاروارد - فرموله کرد و آن را در برنامه آموزشی افسران ارشد خود، جای داد. - غفاریان ،1381، - 28
تعریف استراتژی
واژه استراتژی - - از ریشه یونانی - به معنای فرمانده ارتش، مرکب از به معنی ارتش و به معنای رهبری گرفته شده است. مفهوم استراتژی ابتدا به معنای فن هدایت، تطبیق و هماهنگ سازی نیروها جهت نیل به اهداف جنگ در علوم نظامی به کار گرفته شد، سپس تئوریسینهای علم مدیریت، استراتژی را چگونگی تخصیص منابع کمیاب، جهت رسیدن به اهداف اقتصادی تعریف کردند - داوری،1380،. - 34 در زمان پریکلس - 450ق،م - به معنای مهارتهای مدیریتی - اداره، رهبری، قدرت وسخنرانی - اطلاق میشد. هنری مینتزبرگ استراتژی را به پنج مفهوم که معروف است، به کار برده است که عبارت از طرح - - ،تمهید - - ، الگو - - ، موقعیت - - ، دیدگاه و چشم انداز - - - ابراهیمی نژاد، 14،. - 1379 اساسا، استراتژی مجموعهای از قواعد تصمیم گیری برای جهت دادن به رفتار سازمانی است - انسف، 1375، . - 96 استفاده از مفهوم استراتژی در حیطه سازمان و مدیریت در نیمه دوم قرن بیستم میلادی توسط هنری فایول و پیتر دراکر آغاز شده است - 21، 2005، - . پیتر دراکر - 1954 - اولین چهار چوب مفهومی سیاست بازرگانی و استراتژی که بعدها در مفهوم مدیریت استراتژیک توسعه پیدا کرد را ارائه کرد - 14، 2001، - .
