بخشی از مقاله
ادبیات عرفانی (ادب صوفیه)
مقدمه
ادبیات عرفانی (ادب صوفیه) از حیث تنوع و غنا در فارسی و عربی اهمیت خاص دارد .این ادب هم شامل نظم است و هم شامل نثر و نیز فلسفه دارد و هم اخلاق ، هم تاریخ دارد و هم تفسیر ، هم دعا دارد و هم مناجات ، هم حدیث دارد و هم موسیقی .
قسمت عمده ای از نظم و نثر صوفیه هم تحقیق است و وعظ و مضمون بیشتر آنها عبارتست از مذمت دنیا و تحقیر آن . و صحبت عشق خداست که شعر صوفی را رنگ عاشقانه می دهد .
قصیده را از لنجنزار دروغ و تملق به اوج رفعت و وعظ تحقیق کشانده اند و غزل را از عشق شهوانی به محبت روحانی رسانده اند . مثنوی را وسیله ای برای تعلیم عرفان و اخلاق کرده اند . رباعی را قالب احوال و آلام زودگذر نفسانی نموده اند . احوال نفسانی را مثل بعضی نویسندگان
سورئالیست مراقبت کرده اند . در فهم قرآن غالباً از توجه به ضاهر عدول کرده اند . موسیقی و سماع را مرکب روح شناخته اند . فلسفه ی وحدت وجود بنیاد نهاده اند . شعر و نثر را وسیله ای برای بیان معانی خود قرار می دهد .
دلايل اسلامي بودن و اجتماعي منشاء تصوف:
صوف پوشي نشان زهد و رستن از هو اي نفس بوده است و صوفيه خود مدعي شده‌اند اين لباس را به تقليد و انبيا پوشيده‌اند.
در تعريف تصوف اقوال بسيار است كه از مجموع آنها اخلاص، يك سويي، روش با شريعت و رياضت توأماً فهميده مي‌شود. چنانكه شبلي گفته است: «صوفي آن است كه اندر دو جهان هيچ چيز به جز خداي را نبيند». تصوف با مكارم اخلاق ملازمت دارد. و در آن كوشش براي تقويت روح، تضعيف و تهذيب نفس نقش اساسي دارد تواضع و شكستگي از ويژگيهاي بارز آن است. صوفي با محو تيرگي بشريت تجلي حق را در درون خود مي‌جويد .
منشأ تصوف ، بنابر آنچه از متون صوفيه فهميده مي‌شود، اسلام است زيرا گذشته از عوامل نظري (وجود آيات و روايات درباره معرفت، محبت و...)، زهر پيامبران و اصحاب اسوة عملي انسانها خدا ترس بوده است. عوامل اجتماعي دوران بعد از پيامبر اكرم (ص)، مانند ظلم و جور خلفاي غاصب و مشكلات امرار معاش حلال، در پيدايش و نضج تصوف موثر بوده است. عوامل مذكور موجب گريز
مسلمانان با تقوا از اجتماع و اكتفا به خودسازي و درون‌نگري شده است. چنانكه به تشكيل طبقه زهاد منجر شد و مكتبي پديد آمد كه عناصر اصلي آن زهد، خوف از خدا و توكل به خدا بود در عصر بني‌عباس، با ترجمه كتب غيراسلامي از ساير ملل تصوف نيز از تأثيرات مكاتب ديگر مصون نماند و سخناني مانند فنا، كشف و شهود، انواع و مراتب معرفت وارد تصوف شد و مكتب كشف و شهود را پديد آورد. سپس در قرن هفتم مكتب وحدت وجود به صورت منسجم مطرح شد. محصل اين مكتب اين است كه كثرات در عالم موجود تجليات صفات ذاتيه‌اند. يعني خدا در همه هستي ساري است و خدا در همه چيز وجود دارد. از ثمرات اين نوع بينش عشق به كل هستي است.
جريان ديگري كه از ابتداي تشكيل تصوف رسمي، پديد آمد، صوفي نمايي بود و علت آن توجه مردم و نيز توجه به دستگاههاي حكومتي به صفويه بوده است. ملامتيه براي مقابله يا اعتراض به اين دسته پيدا شدند، ملامتيه معتقد بودند انسان بايد نزد خدا بهتر از نزد خلق باشد. يعني ربا را به شدت نكوهش كرده‌اند. و خوشامد نفس از تحسين مردم را مهلك دانسته‌اند. صوفي نمايي در قرن
هفتم به جهت ابتذال شئونات اخلاقي و اجتماعي بر اثر حمله مغول به اوج رسيد و در قرن هشتم توجه به عوارض دنيوي آفت مهم تصوف بشمار آمده است. در قرن نهم توجه به عوارض دنيوي به پيدايش صوفيان فئودال منجر شد، و از قرن دهم به بعد، عارفاني بوده‌اند اهل سير و سلوك، كه از سلسله‌هاي صوفيان تبري جسته‌اند، و در عين حال اهل فقاهت نيز نبوده‌اند. بعد از تأسيس
سلسله صفويه و اقتدار آن و رسمي شدن تشيع، تمايلات صوفيان به گرايشات شيعي تبديل شد، و با قدرت يافتن علماي شيعه كه هم اهل ذوق و عرفان بوده‌اند و هم اهل فقه، از جاذبه خانقاه و تصوف كاسته شد.
نتیجه :
نثر دوران سلجوقیان ( سده های 11 – 12 میلادی )
نثر عرفانی مانند :
1- اسرالتوحید فی مقامات الشیخ ابوسعید که مربوط به سال های 1174 – 1185 میلادی است درباره ی زندگی عارف نامدار ابوسعید ابوالخیر و به قلم نبیره اش محمد بن منور نوشته شده است .
2- کشف المحجوب هجویری ( در گذشته به سال 73-1072 م ) که درباره ی زندگی و پندار های صوفیان نوشته شده و ظاهراً یکی از منابع عطار بوده است .
3- چند تالیف از شهید شهاب الدین سهروردی ( به سال 1191 م اعدام ) او فلسفه ی اشراق را تبلیغ می کرد و نخستین کسی است که نوشته هایش هم به عربی و هم به فارسی با شکل های مستعاء در ادبیات فارسی نونقل شده است .
4- تذکرهَ الاولیای عطار
5- (سوانح) احمد غزالی ( برادر مصلح نامدار مکتب صوفی گری) به کمک استعاره درباره ی عشق است .
ناپایداری ناشی از هجوم غز ها ،نبردهای داخلی ، از هم پاشیدگی حاکمیت متمرکز در سراسر ایران در سده 12 ، هجوم مغولان از انگیزه های عرفان در ایران شدند .
رباعی سرایان :
1- بابا طاهر عریان : بر خلاف دیگران بحر ویژه رباعی را بکار نبرد ، بلکه از بحر استفاده کرد . به همین علت رباعیاتش را دوبیتی می نامند .
2- شیخ الاسلام عبدالله انصاری : وی (1088-1006 م) متخلص به پیرانصار در تاریخ ادبیات فارسی نخستین رساله نویس به نثر قافیه دار ( نثر سجع ) است . مرشد وی ابئالحسن خرقانی ( در گذشته به سال 1033 م) بود . منازل السائرین از انصاری است . چهار نسحه از دست نوشته ی ترجمه ی (طبقات الصوفیه ) او که از موعظه های ابوعبدالرحمان سلمی (وفات 1021 م) اقتباس و تدوین شده به جای مانده است . انصاری این اثر را با لهجه هراتی قدیمی نوشته است .
3- تمیدات عین القضاء
4- لمعات عراقی
5- لوایح جامی
6- معارف بهاء ولد
7- مواقف عبدالجبار نفری (450)
8- فتوحات مکیه ابن عربی
از کتاب هایی که در سیرت مشایخ تالیف شده است :
1- حالات و سخنان ابوسعید
2- اسرار التوحید فی المقامات شیخ ابی سعید
3- مقامات ژنده پیل در احوال و اقوال شیخ احمد حام
4- فردوس المرشدیه در بیان مقامات شیخ ابواسحق کازرونی
5- سیره ی شیخ کبیر ابو عبدالله محمدبن حفیف
6- مقامات روزبهان بقطی
7- صفوه الصفا
8- مقامات خواجه محمد پارسا
9- مقامات خواجه یوسف همدانی
10- مقالات مشایخ مثل النور من کلمات ای الطیفور
مقالات شمس ، فیه مافیه ، سخنان خواجه ی پارسا
11- کتابهای مثل تذکره اولیا ء عطار
12- طبقات الصوفیه سلمی
13- نفحات جامی
14- اللمع ابونصر سراج متوفی 378 هجری
15- قوت القلوب ابوطالب مکی متوفی 386 هجری
16- التعرف لمذهب التصوف امام ابوبکربن ابراهیم بخاری کلا باذی ( وفات 395 هجری )
17- طبقات الصوفیین تصنیف ابوعبدالرحمن السلمی متوفی 412 هجری
که آن را بعد ها پیرهرات به زبان هروی املا کرده و همان املاء انصاری ، بعد ها اساس نفحات الانس جامی واقع شده است .
18- کشف المحجوب تالیف ابوالحسن علی بن عثمان هجویری غزنوی وفات 450 هجری ، که بعد ها از ماخذ تذکره الاولیا عطار و نفحات الانس جامی شد .
19- مصباح الهدایه از تالیفات عزالدین محمود کاشانی .
20- مرصادالعباد نجم الدین رازی
21- طرائق الحقایق حاج نایب الصر ، که نوع دایره المعارف صوفیه در زبان فارسی است .
صوفیه ناچار (به دلیل بلند بودن نغمه ی شعر و ادب از در و دیوار ) در بیان افکار خویش به شعر توسل جستند ، چنان که در اشعار منسوب به سهل بن عبدالله تستری و جنید و شبلی و ابوالحسن نوری پاره یی از مبادی صوفیه – اگر چه به ندرت مجال بیان یافت و حلاج شعرل را برای بیان دعاوی و شطحیات خویش به کاربرد و شعر صوفیانه ی فارسی مقارن اوایل قرن پنجم توسط ابو سعید ابوالخیر در خراسان رواج یافت .
1- سنایی ، دیوانش گویا در آغاز شامل 30000 بیت بوده که هم اکنون 13346 بیت آن در دست است . در مدیحه هایش نشانه هایی از سبک های منوچهری و فرخی و مسعود سعد سلمان یافت می شود . او نخستین شاعری است که برای بیان تفکر عرفانی از شکل غزل بهره برده .
مثنوی حدیقه الحدیقه و شریعه الطریقه شامل 10000 بیت و 10 بخش است.
سیر العباد الی المعاد هم مضمون باکدی الهی است (وفات 1130 )
2- عطار 12 اثر شعری شامل 45000 بیت دارد . منطق الطیر ، الهی نامه ، مصیبت نامه و . . .
3- مولوی غزلیات کلیات شمس تبریزی ، مثنوی معنوی و . . . ( وفات 1207-1273م )
4- عراقی
5- حافظ
منابع :
1- اخلاق عارفان – دکتر مهین پناهی – انتشارات روزنه
2- ارزش میراث صوفیه – دکتر عبدالحسین زرین کوب – انتشارات علمی
3- پله پله تا ملاقات خدا در باره مولانا – دکتر عبدالحسین زرین کوب – انتشارات علمی
4- تاریخ ادبیات ایران – مولفان یان ریپکا ، اتاکار کلیما ، ایرژی بچکا – ترجمه کیخسرو کشاورزی – انتشارات گوتنبرگ و جاویدان خرد
5- تصوف و ادبیات تصوف – تالیف یوگنی ادوارد و یچ برتلس – ترجمه سیروس ایزدی – انتشارات امیر کبیر
6- جلوه های عرفان ، چهره های عرفان – دکتر علی اصغر حلبی – انتشارات قطره
7- چهار سخنگوی ایران – محمد علی اسلامی ندوشن
8- زلف عالم آرا ، درآمدی به شناخت / موز عارفانه در شعر فارسی – دکتر مهدی محبتی – انتشارات جوانه رشد
9- شناخت عرفان و عارفان ایرانی – دکتر علی اصغر حلبی – انتشارات زوار
10- مبانی عرفان و تصوف – دکتر قاسم انصاری – انتشارات طهوری
