مقاله در مورد ارزش و اهمیت شیر در تغذیه انسان
ارزش و اهمیت شیر در تغذیه انسان
شیر به عنوان یکی از کامل‌ترین غذاهای طبیعت شناخته شده است و غذای منحصر به فرد بچه‌های تازه متولد شده پستانداران است و تنها منبع غذایی در ۳-۲ ماه اول زندگی است.
اهمیت تولید شیر تنها از نظر غذایی و تغذیه نمی‌باشد. گوساله یا بره‌ی تازه متولد شده برای اینکه خوب رشد کند و در مقابل امراض مقاومت داشته و صاحب بنیه خوبی شود و در آینده تولید خوبی داشته باشد، بستگی به مقدار و کیفیت شیری که در دوره‌ی شیرخوارگی می‌خورد، دارد.
شیر به خاطر داشتن سه جزء ترکیب دهنده‌اش یعنی کلسیم، پروتئین و ویتامین، در جیره غذایی دارای اهمیت ویژه‌ای است. پروتئین شیر مرکب از آلبومین و گازئین و گلبولین است که از
پروتئین‌های با کیفیت و بسیار خوب بوده و در ساختمان ماهیچه‌ها و ترمیم بافت‌های بدن بکار می‌رود. قند شیر یا لاکتور یک منبع انرژی خوبی بوده و به آرامی جذب بدن می‌شود و در جذب کلسیم و فسفر نقش عمده‌ای دارد.
چرب شیر یکی از مواد غذایی بسیار زود هضم بوده و علاوه بر تولید انرژی زیاد، محتوی ویتامین‌های E, D, A است و همچنین شیر محتوی انواع ویتامین‌های B است. مواد معدنی بخصوص کلسیم موجود در شیر از مواد معدنی است که اسکلت انسان احتیاج مبرمی به آن دارد. یک لیتر شیر در روز تمام احتیاجات ریبوفلاوین بچه‌های در حال رشد و افراد بالغ را تامین می‌کند.
ارزش ظاهری گاوهای شیری:
در حدود نیم قرن است که دامداران با استفاده از روش بازرسی کمی و کیفی شیر که در هر یک از ماده گاوهای بطور انفرادی به عمل می‌آورند، به قدرت شیردهی هر یک از آنها پی برده و آنها را در کتاب انسان شجره نامه یاد کرده‌اند. در ضمن با توجه به کتاب مذکور و با استفاده از روش انتخابریال به اصلاح نژاد گاوهای خود پرداخته‌اند.
در کشورها و یا مناطقی که تا کنون سازمان مجهزی برای اجراء این عمل در یک مقیاس قابل توجهی بوجود نیامده باشد، در چنین مواقعی برای پی بردن به ارزش حیوان از لحاظ شیر و چربی محتوی آن، ناچار باید به علائم گوناگونی متوسل شد.
برای اولین بار در سال ۱۸۳۴ در جزیره جرسی، دامداران روش نمره‌گذاری را برای گاوهای شیری تعیین نمودند و مورد استفاده قرار دادند. در حال حاضر هر یک از اتحادیه‌های دامداری برای نژادهای مورد علاقه‌ی خودشان استاندارد خاصی معین کرده و روش تعیین ارزش حیوان را بوسیله‌ی نمره دادن به اندام‌های خارجی دام معمول ساخته‌اند.
مجموع نمراتی که برای بهترین فرد یک نژاد قائل شد، ۱۰۰ میباشد. در نتیجه نمره‌ی افراد مختلف همیشه از این کمتر است. نبودن یک اساس علمی برای تعیین نمرات جهت اندام‌ه
ای خارجی، باعث شده است که همیشه رضایت کامل از این طرز قضاوت حاصل نشود.
دامداران هلندی که در اوایل قرن هفدهم، نژاد هلشتاین را به آمریکا صادر می‌کردند، روش شماره‌گذاری نواحی را انتشار دادند. در آمریکا در سال ۱۸۸۵ برای نژاد جرسی و در سال ۱۸۸۹ برای نژاد هلشتاین – فریژن یک روش نمره‌گذاری که با روش دیگران متفاوت بود، قبول کردند.
علائم گاوهای شیری
شکل عمومی – منظره حیوان:
از روی منظره‌ی عمومی دام، می‌توان تا حد زیادی به صفات شیردهی حیون پی برد. ماده گاوهای پرشیر به حد اعلاء دارای صفات مادینگی باشند و بخصوص باید که رشد اعضاء متناسب با جنس در آنها کامل و واضع باشد. فرم مستطیلی که مشخص‌کننده‌ی گاوهای گوشتی میباشد و فرم ذوذنقه که تیپ گاوهای شیری را مشخص می‌کند، خط پشت و کمر مستقیم و خط قسمت تحتای بدن از جلو به عقب و از بالا به پایین مورب میباشد.
اندام‌های متناسب با جنس:
هر گاه یا اسب اخته را در نظر بگیریم، مشاهده می‌کنیم که بین اعضاء گوناگون حیوان تعادلی برقرار میباشد، اما این تعادل در اسب و مادیان، در گاو نر و ماده از بین می‌رود.
به عبارت دیگر، اندام‌های مختلفی که در حیوان بر حسب جنس بیشتر رشد و نمو می‌کند، متناسب با جنس و صفتشان را صفات ثانویه می‌خوانند. بنابراین در گاو ماده باید که هر دو دهانش از یکدیگر باز، شکم فراخ، رشد لگن خوب و برعکس سر کوچک، گردن طویل و باریک و سینه نیز باریک باشد.
بطوری که از روی شکل عمومی می‌توان تا حد قابل توجهی به خاصیت شیردهی ماده گاو پی برد. تیپ گاوهای پرشیر باید دارای یک هیکل استخوانی باشد، رشد عضلات بدن زیاد نباشد و در عین
حال سرحال باشد. موهایش نرم و سالم، پوستش نرم و بسیار قابل انعطاف است. چشمهایش درخشان و با حالت، شکمش فراخ است و من‌حیث‌المجموع یک حالت اعتدال و آرامش خاصی در حیوان مشاهده می‌شود که که از سلامتی او حکایت می‌کند.
طبیعت حیوان
طبیعی است که هر حیوانی باید در آخر دوره‌ی شیردهی و در موقعی که خشک می‌کند، تا حدی چاق و سرحال باشد. این چربی ذخیره در سه یا چهار هفته‌ی اول دوره‌ی شیر از بین می‌رود و حیوان لاغر می‌شود. می توان گفت که هیچگاه در بهترین زمان دوره شیردهی، یک حیوان ممتاز و پرشیر، چاق نخواهد شد. حتی اگر مقدار جیره‌ی آن را بطور قابل توجهی اضافه کنند و یا به عبارت دیگر با هیچ نوع جیره‌ای نمی‌توان حیوان را به حالت قبل از زایش از لحاظ چاقی رساند. چنین
طبیعیت مخصوص گاوهای پرشیر میباشد و می‌توان گفت که چنین حیوان پرشیر در موقع شیر دادن همیشه لاغر و استخوانی میباشد. جدو
گاه آن برنده، مهره‌های پشت قوی و برجسته و ناحیه‌هایش و ران عاری از گوشت زائد است.
رشد و نمو دستگاه گوارش:
یک گاو پرشیر باید جهاز گوارش بسیار پر رشد باشد تا بتواند مقدار زیادی غذا را هضم، جذب و تبدیل به شیر کند. رشد این دستگاه باعث می‌شود که قسمت شکم یعنی قسمت دستگاه گوارش و سایر اندام‌های منضم به آ را در خود جای دهد. هرگاه ظرفیت شکم به قدر کفایت نباشد، نمی‌تواند به قدر لازم از غذا استفاده کند، بدیهی است که سن حیوان در روی حجم شکم از لحاظ عمق و ابعاد دیگر، تا حدی موثر است و عمق شکم ب
ا افزایش سن زیاد می‌شود. دنده‌ها باید پهن و کاملاً کمانی و از یکدیگر فاصله داشته باشند. گفته شده است که فاصله سه انگشت باز بین دنده‌ها علامت خوبی حیوان از لحاظ شیر بشمار می‌رود.
دستگاه گوارش خون:
پس از هضم و جذب غذا، باید تمام اندام‌ها بتوانند به نحو شایسته‌ای بوسیله‌ی دستگاه گردش خون تغذیه شود. بدیهی است که هر اندازه جریان خون بخصوص در پستان بهتر و شایسته‌تر انجام یابد، به همان اندازه ترشح شیر زیادتر خواهد بود. بنابراین، فعالیت شدید دستگاه گردش خون دارای اهمیت فراوانی در دام‌های پرشیر میباشد.
در مورد جهاز گردش خون، ظرفیت قلب، شش‌ها و سرخرگ‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. معمولاً یک قلب بزرگ نشانه زیاد بودن ظرفیت قلب و شش‌ها میباشد. گفته شده است که نسبتی بین ابعاد بدن و تولید شیر موجود است.
نسبتی بین وزن زنده، طول بدن، پهنای بدن و محیط بدن با تولید شیر موجود میباشد. پوست نرم و قابل انعطاف، علامت خوبی گردش خون میباشد. چشم‌های صاف و درخشان نیز نشانه‌ی خوبی جریان گردش خون است. خرفتی و یا تنبلی حیوان به طور طبیعی یا در اثر بیماری، نشانه ضعف و یا بدی جریان خون میباشد. در این حالت، پوست سفت و خشک می‌شود، موهاسیخ می‌گردد و چشم درخشندگی خود را از دست می‌دهد.
پستان:
پستان عضو اصلی تولید شیر میباشد و آزمایش آن اهمیت به سزایی دارد. در آزمایش پستان، حجم، شکل، عروق، طرز اتصال پستانک و قرینه بودن قسمت‌های چهارگانه آن توجه دامپرور را جلب می‌نماید. برای آزمایش پستان باید ابتدا از نیم‌رخ و بعد از عقب آن را بازرسی کرد.
مواردی که در ارزیابی پستان باید به آن توجه کرد عبارتند از:
• حجم پستان
این نکته مسلم است که هر اندازه پستان بزرگتر باشد، می‌تواند در خود شیر ذخیره کند. اما در عین حال باید به پستان‌های گوشتی توجه کرد. به عبارت دیگر لازم است که با لمس غدد پستانی، ساختمان آن را احساس نمود، زیرا در صورتی که ازدیاد و نمو بافت‌های هم‌بند، باعث این رشد باشد، دام پرشیر نخواهد شد. این نوع پستان بین دامداران به پستان گوشتی معروف است. در این صورت حجم پستان پس از دوشیدن خیلی کم تغییر می‌کند. در ضمن با لمس کرد پستان، باید حالت ارتجاعی آن را در نظر گرفت و آن را از پستان گوشتی که قبلاً عنوان شد، تمیز داد. از سوی دیگر، باید
در نظر داشت که حجم بزرگ پستان، در موقعی است که دام در دوره‌ی شیردهی میباشد.
• شکل پستان
دامدارها برای شکل پستان اهمیت بخصوصی قایل هستند. پستان باید به شکل برآمدگی منظمی خود را بنمایاند، از طرف جلو باید با یک زاویه خیلی محو شده به سطح شکم متصل شود و از طرف عقب به وسیله‌ی یک خط محدب و منظمی به طرف بالا و به سمت پرینه امتداد یابد. این شکل در دام‌های جوان در موقع ابتدای شیردهی دیده می‌شود و در دام‌های پیر غالباً پستان می‌افتد و پستانک‌ها نیز کلفت و افتاده می‌شوند. شکل پستان در این موقع به شکل بطری درمی‌آید، طول آن از بالا به پایین بیش از جلو به عقب برمی‌گردد.
• پستانک – حجم پستانک
پستانک کوچک باعث می‌شود که دوشیدن به سختی انجام پذیرد و پستانک‌های بزرگ علامت زمختی و عدم ظرافت میباشد. بنابراین باید پستانک‌ها متوسط باشد.
• اتصال پستانک‌ها
اتصال پستانک‌ها اهمیت مخصوصی را داراست. از نیم‌رخ، پستانک‌های راست باید کاملاً پستانک‌های چپ را بپوشاند و از عقب باید پستانک‌های عقبی بین پستانک‌های جلویی با فاصله مساوی قرار گرفته باشد، بطوریکه ترسیم چهار پستانک در سطی افقی شبیه به ذوذنقه‌ای شود که قاعده بزرگ آن در جلو واقع گردد.
• منفذ پستانک‌ها
بایستی با فشار متعادل در روی پستانک‌ها اطمینان حاصل کرد که منفذ آنها طبیعی میباشد. در عین حال باید با این عمل کقدار کمی شیر در کف دست ریخته می‌شود، آن را از نظر رنگ، مزه، طعم و بو مورد آزمایش قرار داد.
• پستانک‌های اضافی
گاهی در روی پستان، پستانک‌های اضافی دیده می‌شود. این پستانک‌ها در عقب پستانک‌های خلفی و در بالای آن قرار گرفته است و در قاعده آن غده کوچکی قرار دارد که در اثر ممارست و ورزش ممکن است موفق شوند که از آن غده‌ها، شیر خارج نمایند.
• عروق پستان
پستان بوسیله‌ی یک سیستم شریان و ورید تغذیه می‌شود که خود از نظر فیزیولوژی باعث تولید شیر می‌گردد. هر اندازه این سیستم قوی‌تر و بزرگتر باشد، از نظر فیزیولوژی بهتر می‌تواند عمل خود را انجام دهد.
اساس نمره‌گذاری قسمت‌های مختلف بدن در گاوهای شیری:
۱٫ شکل ظاهری ۳۰ امتیاز
۲٫ تیپ شیرواری ۲۰ امتیاز
۳٫ حجم قسمت وسط بدن ۲۰ امتیاز
۴٫ شکل و عروق پستان ۳۰ امتیاز .
جمع ۱۰۰ امتیاز
ارزیابی گاوهای شیری از روی رکورد شیر
تاریخچه‌ی رکورد شیر (بازرسی کمی و کیفی شیر)
برای اولین بار در اوایل قرن نوزدهم، دانمارکی‌ها برای بازرسی کمی و کیفی شبر تشکیلاتی بوجود آورده‌اند که بعدها سایر کشورها از آنها پیروی کردند. در فرانس
ه اولین بار در سال ۱۹۰۷ جمعیتی برای بازرسی تشکیل شد.
هدف از رکوردگیری
هدف از بازرسی شیر یا رکوردگیری بطور خلاصه عبارت است از:
۱٫ اطلاع دقیق از تولید شیر و میزان چربی و مواد ازته محتوی در شیر ماده گاوها در دوره‌ی شیردهی
۲٫ تامین غذای لازم و کافی متناسب با میزان تولید.
۳٫ شناسایی حیوانات از لحاظ تولید شیر.
۴٫ طبقه‌بندی کردن گاوهای پرشیر و شناختن گاوهای ممتار برای بدست آوردن محصول بیشتر در آینده با استفاده از فرزندان آنها.
۵٫ قیمت‌گذاری گاو و گوساله‌ها برای فروش.
۶٫ اصلاح نژاد گاوهای منطقه
۷٫ افزایش اقتصاد دامپروری کشور از راه صادرات اسرم و گاو نر و گاوهای ماده‌ای که دارای ارزش ژنتیکی فراوان باشند.
بهترین وسیله برای تعیین استعداد شیردهی ماده گاوها و مقدار مواد ترکیب کننده‌ی شیر آنها (چربی، پروتئینی)، بازرسی منظم و توزین روزانه‌ی مقدار شیر حیوان از شروع آزمایش تا موقع خشک شدن میباشد. بدیهی است نتیجه‌ی این بازرس، استعداد حقیقی حیوان را از لحاظ تولید شیر و چربی محتوی آن و غیره تعیین می‌کند. با انجام عمل مذکور، می‌توان شیر سالیانه‌ی ماده گاو را در هر دوره‌ی شیردهی و تمام تولید شیر را در دوره‌ی زندگی حیوان تعیین نمود.
روش‌های رکوردگیری
در کشورهای دنیا از روش‌های مختلفی برای کنترل شیر و مواد جامد آن استفاده می‌شود که بهترین آنها عبارتند از:
۱٫ توزین روزانه‌ی شیر و تعیین درصد مواد جامد.
۲٫ رکوردگیری هر ۱۵ روز یکبار
۳٫ رکوردگیری هر ۳۰ روز یکبار
۴٫ حداکثر تولید روزانه × ۲۰۰ = میزان تولید در تمام مدت شردهی
نکات مورد توجه در رکوردگیری ماهانه:
۱٫ اولین رکوردگیری از نظر میزان شیر و مواد چربی حداقل پنج روز از نظر مواد پروتئینی ۹ روز پس از زایش و آخرین رکوردگیری تقریباً نزدیک به خشک شدن ماده گاو یعنی زمانی که ماده گاو یک بار در روز دوشیده می‌شود، انجام می‌گیرد. مدت رکوردگیری هر ۲۴ ساعت و یک بار در ماه میباشد.
۲٫ ابتدای دوره‌ی شیردهی روز بعد از زایش (دومین روز زایش) و انتهای آن ۱۴ روز پس از آخرین رکوردگیری میباشد.
۳٫ رکوردگیری باید در هر ماه و در یک روز معین انجام شود، ولی اگر به عللی در روز معین انجام نشد، انجام عمل رکوردگیری به مدت ۵ روز قبل تا بعد از تاریخ مذکور صحیح میباشد. (یعنی مدت بین دو رکوردگیری نباید از ۲۶ روز کمتر و از ۳۵ روز بیشتر شود)
۴٫ در اکثر گاوداری‌های ایران، گاوها را در شبانه‌روز دو نوبت می‌دوشند. رکوردگیری در این گاوداری‌ها بدین ترتیب است که میزان شیر صبح بوسیله‌ی بازرس ثبت می‌شود، ولی در محاسبات منظور نمی‌گردد، البته توجه شود که تا آخرین قطره شیر دوشیده ش
ود. سپس میزان شیر عصر و صبح فردای آن روز را اندازه‌گیری نموده و مجموع این دو، به عنوان رکورد آن روز ثبت شود.
۵٫ در این روش در یک شیردهی ۱۰ الی ۱۱ بار رکوردگیری می‌شود. باید توجه نمود که تجاوز دوره‌ی شیردهی از حد مذکور دلیل عدم جفتگیری به موقع و همچنین بارور نشدن ماده گاو میباشد، لذا مازاد رکوردگیری بیشتر از ۱۱ بار جزو دوره‌ی مذکور ثبت نخواهد شد.
تعریف دوره‌ی شیردهی (لاکتاسیون)
عبارت است از مدتی که بین دو زایش متوالی از پستان حیوان شیر ترشح می‌شود. از ۸ ماه پس از زایش، هرگاه سقط جنین اتفاق بیافتد، شیر تراوش شده جزو مدت شیردهی بعدی به حساب منظور می‌شود و معمولاً در ورقه‌ی حیوان عبارت شیر بعد از سقط جنین قید م
ی‌گرد.
بررسی صفات اقتصادی مهم در گاوهای شیری
مصرف شیر و فرآورده‌های آن برای سلامتی و شادابی انسان، مخصوصاً از لحاظ انرژی و پروتئینی و املاح (کلسیم و فسفر) و ویتامین‌ها ضرورت داشته و برای تغذیه اطفال و بانوان آبستن و شیرده اهمیت بیشتری دارد. گاوهای شیری از لحاظ تولید نسبت به خوک که گوشت زیادی تولید می‌نماید و نیز با مقایسه تولید گوشت در گاو گوشتی و گوسفند و طیور، مزیت داشته و با مقدار غذای معین که در هر هکتار تولید می‌شود، می‌توانند بیش از ۵ برابر انرژی و ۴ برابر پروتئین که در گوشت گاو وجود دارد، تولید نماید و گاوهای نژاد عالی که شیر زیادی از آنها به دست می‌آید، خیلی بیشتر از گاوهای کم‌بهره استفاده خواهند داد. این موضوع از آمارگیری‌های زیاد ثابت شده است. لذا باید دام‌هایی را نگهداری نمود که میزان تولید شیر آنها در سطح بالا باشد.
گاوهای پرشیر برای تامین احتیاجات خود باید مقدار بیشتری غذا صرف نمایند و لذا اشتهای زیادتری دارند تا بتوانند مقداری زیادی از مواد را پس از تامین نیاز بدن خود به مصرف تولید شیر برسانند و بدیهی است که گاوهای درشت اندام مقدار زیادتری غذا برای تامین نگهداری بدن خود لازم خواهند داشت و اگر این گاوهای بزرگ مقدار شیر آنها مساوی گاوهای کوچک باشد، استفاده آنها کمتر خواهد بود.
موضوع دیگر که در اقتصاد گاو شیری باید بدان توجه شود، درآمد حاصله از فروش شیر نسبت به قیمت غذای مصرف شده میباشد و مورد دیگر، تاثیر مزد کارگر و سایر هزینه‌ها در تولید شیر است که باید درنظر گرفت و این هزینه را تقلیل داد.
مساله دیگری که در گاوهای شیری باید در نظر داشت، این است که با این که گاوهای شیری در درجه اول برای تولید شیر نگهداری شده می‌شود، ولی پس از دوره‌ی شیردهی گوشت آنها نیز مصرف خواهد شد و در تمام نقاط با این که محصول فرعی گاو شیری است و از آن استفاده می‌شود.
در هر دامپروری نیز تعدادی دام مازاد که هنوز در مرحله‌ی تولید می‌باشند، وجود دارد که چنانچه فروخته شوند، درآمد قابل ملاحظه‌ای خواهند داشت و نیز از فروش گوساله‌های نر و ماده‌های حذف شده زائد برای گوشت، استفاده کافی عاید می‌شود. بعضی دامپروری‌ها که نژاد خاص نگهداری می‌نمایند، از فروش گوساله‌های ماده مازاد مرغوب نیز درآمد قابل ملاحظه‌ای از آن بدست خواهند آورد.
با مطالعه‌ی کلی در موضوع اقتصادپرورش گاو شیری و احتیاج روزافزون کشور به شیر و فرآورده‌های آن و تقاضاهای زیادی که فعلاً وجود دارد، فروش آن به بهای خوبی صورت گرفته و برای بازاریابی آن اشکالی وجود ندارد.
بنابراین می‌توان چنین نتیجه‌گیری نمود که اگر اشخاص علاقه‌مند به پرورش گاوهای شیری با استفاده از اطلاعات فنی و علمی اقدام به تاسیس دامپروری نموده و یا درصدد توسعه‌ی آن باشند، این کار مقرون به صرفه بوده و از آن نتیجه‌ی خوبی بدست خواهد آمد.
مقدمه
با وجودی که ایرانیان قدیم از نظر پرورش اسب در دنیا ضرب‌المثل بودند و توانستند نژادهای خوبی چون آرایی و غرب را به دنیا عرضه کنند و باعث پیدایش نژادهایی چون ترکمن شوند، ولی متاسفانه در زمینه‌ی پرورش حیوانات اهلی دیگر قدم موثری برنداشتند. عدم توجه به گاو علاوه بر این که باعث شده است گاوهای خوب از لحاظ شیر و گوشت در ایران پیدا نشوند، بلکه در بعضی موارد نژادهای موجود روز به روز و از لحاظ اقتصادی سیر نزولی داشته باشند. در حال حاضر گاوهای بومی ایران دارای صفات مشخصی نیستند و خیلی درهم می‌باشند. به هر حال، می‌توان چند
نژاد نسبتاً معروف و مشخصی در ایران را ذکر کرد که عبارتند از:
نژاد سیستانی، سرابی، گلپایگانیِ، مازندرانی و اطراف تهران
نژادهای خالص پرورش در ایران
الف: نژاد خالص:
به نژادی گفته می‌شود که تحت شرایط خالص با انجام طبقه‌بندی و انتخاب‌های متوالی از بهترین افراد نژاد بدون اینکه پس از بوجود آمدن از لحاظ خون با نژاد دیگری آمیخته شوند، حفاظت شده باشند.
بدیهی است غالب نژادهای خالص گاو، حاصل آمیخته‌گری بسیاری از گاوها هستند که به خاطر انتقال خصایصی مطلوب با هم آمیخته شده‌اند. عمده‌ترین نژادها عبارتند از:
۱٫ نژادهای شیری
۲٫ نژادهای گوشتی
ب: نژادهای آمیخته:
به نتایج حاصل از تلاقی یک نژاد خالص مشخص که در اثر جفتگیری با نژاد دیگر بوجود آمده باشد، اطلاق می‌گردد. مانند شوئیتس سرابی که از نتیجه‌ی جفتگیری گاو شوییتس و سرابی بدست آمده است. نژاد آمیخته ممکن است ۵۰% یا بیشتر خون اجداد را داشته باشد که بر حسب آن ۱٫۲٫۳٫۴٫۵٫۶ نامیده می‌شود.
ج: نژادهای بومی
به نژادهایی اطلاق می‌شود که در نواحی مختلف تحت شرایط خاص اقلیمی و بدون تلاقی با سایر نژادها و از خارج نگهداری و پرورش یافته‌اند. عمده‌ی این نژادها در ایران عبارتند از:
گاوهای سرابی، گلپایگانی، سیستانی و …
نژادهای بومی
۱٫ گاوهای سرابی:
یکی از بهترین نژادهای بومی است. مبدا اولیه پرورش این نژاد در ناحیه سراب، آذربایجان میباشد و تدریجاً در نواحی مختلف این استان پراکنده شده و بخاطر شیر و خصایص خوب نژادی به سایر نقاط کشور برده شده است و در گاوداری‌های تهران از
این نژاد زیاد دیده می‌شود و اکثراً به منظور تولید و آمخته‌های شیروار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مشخصات:
ماده گاوهای این نژاد از نظر شکل دارای نیم‌رخ کشیده، اندامی درشت و قوی، پشت راست، پستان متناسب به جلو کشیده، رگ‌های شیری کلفت و پرپیچ و دارای انشعاب زیاد است و روی هم رفته خصایص شیرواری را دارا میباشد.
رنگ:
رنگ گاوهای این نژاد اکثراً زرد قهوه‌ای روشن میباشد، ولی بر حسب پراکندگی در آب و هوای متفاوت به رنگ‌های زرد روشن و زرد مایل به سفید دیده می‌شود.
۲٫ نژاد سیستانی:
در بین گاوهای ایران، این نژاد تنها نژادی است که تا حدی مشخصه‌ی خود زا حفظ کرده است.
مشخصات:
رنگ نژاد ابلق، چشم‌ها با حالت همیشه سرحال و یک حالت آمادگی بخصوص دارد، علامت مشخصه‌ی این نژاد با سایر نژادهای همجوار، داشتن کوهان درناحیه جدوگاه است. میزان شیر بسیار ناچیز است. این نژاد به علت استعداد و آمادگی به انجام کارهای زراعی به استان‌های دیگر از قبیل خراسان، اصفهان و یزد برده شده است.
۳٫ نژاد گلپایگانی:
این نژاد یک دست نبوده و ممکن است سیاه و بور قرمز ابلق باشد. پستان خوب و حجیم پوست نسبتاً ظریف، میزان شیر در حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ کیلوگرم و گاهی بیشتر با ۸/۴ تا ۵% چربی. وزن متوسط حدود ۲۵۰ کیلوگرم.
۴٫ گاوهای مازندرانی:
گاوهای این نژاد دارای کوهان و مقدار شیرشان ناچیز است، غالباً خود باید غذای خود را تامین کنند. گاوهای مذکور مورد اصلاح نشده‌اند و چندان توجهی له نگهداری و مراقبت آنها نمی‌شود.
۵٫ گاوهای اطراف تهران:
گاوهای اطراف تهران در اثر آمختگی با گاوهای اصیل وارد شده از خارج، به تدریج تغییر کرده و گاوهایی بدست آمده‌اند که از لحاظهیکل درشت و از نظر اقتصادی با ارزش و از لحاظ شیر بهتر از گاوهای بومی هستد.
نژادهای خارجی
۱٫ نژاد هلشتاین:
مبدا اولیه‌ی پرورش این گاوها، هلند است. در ایالت فریژین نشو و نما داشته و به تدریج به لحاظ خصایص مطلوب این نژاد از نظر تولید شیر و گوشت بسیار برده شده است. در حال حاضر گونه‌های مختلفی از این نژاد مختلف به ایران وارد گردیده است که به ترتیب عبارتند از: هلشتاین آمریکایی، انگلیسی، اسراییلی، هلندی و دانمارکی.ت، وزن گاو ماده بالغ در حدود ۴۵۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم است. گاو نر بالغ این نژاد از ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگرم وزن دارد. رنگ آن بلق سیاه و سفید است و هرچه نسبت سیاه و سفید یکسان باشد، دلیل بر اصالت بیشتر این نژاد است.
۲٫ گاوهای جرزی:
مبدا اولیه‌ی پرورش این نژاد جزایر جرزی و سارک در نزدیک کانال مانش میباشد و به تدریج به سایر نقاط، خصوصاً نواحی گرمسیر برده شده است. از این نژاد تعداد زیادی در ایران وجود ندارد، ولی آمیخته‌های فراوانی از آن وجود دارد و اما به لحاظ چربی فراوان و کثیری که دارد، مورد توجه قرار گرفته است.
مشخصات نژادی:
گاو جزری از لحاظ جثه کوچکترین نژاد شیری است. وزن ماده گاو بالغ آن ۲۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم است، گاو نر آن بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلوگرم وزن دارد. رنگ بین زرد روشن قهوه‌ای و مایل به سیاه متغیر است. گاوهای این نژاد بسیار حساس و در نگهداری آن بایستی دقت فراوانی گردد. تولید متوسط شیر گاوهای این نژاد بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ لیتر است و با ۱۵۰ کیلوگرم چربی. مقدار چربی شیر این نژاد بین ۵/۴ تا ۵/۶% است.
۳٫ گاوهای براون سوییس یا شوییتس:
مبدا اولیه‌ی این نژاد کشور سوییس میباشد و تدریجاً به سایر نقاط دنیا صادر گردیده است. این گاو در سال ۱۳۲۹ به ایران آورده شده است و برای اصلاح نژاد گاوهای بومی مورد استفاده قرار گرفت و بنابراین نسبت به دو گونه نژاد دیگر در ایران قدمت بیشتری دارد. هم‌اکنون آمیخته‌های زیاد این نژاد در کشور وجود دارد.
مشخصات نژادی:
گاو شوییتس از لحاظ جثه در ردیف گاوهای سنگین وزن میباشد و عمدتاً دارای جثه‌ی شیری و گوشتی است. وزن ماده گاو بالغ این نژاد ۵۵۰ کیلوگرم است و گاو نر این نژاد از ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگرم وزن دارد. رنگ آن قهوه‌ای روشنتا قهوه‌ای تیره است. ماده این نژاد دارای سری بزرگ و پیشانی کشیده میباشد و پوزه‌ی آنها و انتهای شاخ‌ها مشکی است، گاوی است آرام، مطیع و پرتحمل. در نقاط کوهستانی و معتدل کشور خوب نشو و نما می‌کند. مقدار متوسط تولید شیر در گاوهای این نژاد بین ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ کیلوگرم با ۶۸/۳% چربی است.
۴٫ نژاد آیرشایر:
خاستگاه این نژاد اسکاتلند است. رنگ در این نژاد قرمز با لکه‌های سفید و یا سفید با لکه‌های قرمز است. اندازه‌ی این نژاد بین هلشتاین و جزری است، وزن متوسط گاو بالغ در حدود ۵۵۰ کیلوگرم و گاو نر بین ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگم است. دارای پستان متوسط و شاخ‌های بزرگ و خمیده است.
۵٫ نژاد قرمز دانمارکی:
مبدا اصلی این نژاد از دانمارک بوده و ر
نگ این نژاد قرمز و نرها تیره‌تر از ماده است. این نژاد از نظر گوشت نیز خوب بوده و بدین جهت می‌توان از این نژاد به عنوان دوکاره نیز استفاده کرد. تولید سالیانه شیر بطور متوسط ۴۰۰۰ کیلوگرم با ۲/۴% چربی است. وزن گاو بالغ ماده در حدود ۶۵۰ کیلوگرم میباشد و وزن گاو نر بطور متوسط ۹۵۰ کیلوگرم میباشد.
تغذیه‌ی گاوهای شیری
تغذیه‌ی گاوهای شیری (در فضای محصور)
در اولین هفته پس از زایمان تمام گاوهای شیری با کمبود انرژی مواجه می‌شوند. به عبارت دیگر مواد مغذی که از طریق شیر دفع می‌گردد، به مراتب بیش از مقداری است که از طریق مصرف غذای روزانه بدست می‌آید. البته گاوهایی که قبلاً در بدن خود به اندازه‌ی کافی مواد مغذی ذخیره می‌کنند، قادرند روزانه حدود یک کیلوگرم از آن را در تولید شیر استفاده کنند. مقدار فوق نیاز گاو را از لحاظ انرژی خالص ۸ کیلوگرم و از نظر پروتئین خام قابل هضم جهت تولید ۳ کیلوگرم شیر تامین می‌کند. از سویی نیز کاهش وزن بدن در ۶۰ روز اول دوره شیردهی نباید از ۴۰ کیلوگرم تجاوز کند. این مقدار تقلیل وزن بدن روزانه حدود ۶۵۰ گرم است. البته مقدار فوق از نظر فیزیولوژی تغذیه‌ای نشانه بروز یک فاجعه محسوب نمی‌شود.
با مصرف جیره‌ی مخصوص نشخوارکنندگان، گاوهای شیری به سهولت این نوع کاهش وزن را جبران می‌کنند و به همین علت تامین انرژی مورد نیاز گاو در اوایل دوره‌ی شیردهی یکی از مسایل بسیار مهم در پرورش گاوهای اصیل محسوب می‌شود. گاوی که در یک دوره‌ی شیردهی ۳۵۰۰ کیلوگرم شیر تولید می‌کند، ۳۰-۲۰ روز ۴۵۰۰ کیلوگرم، ۶۰-۴۰ روز ۵۵۰ کیلوگرم، ۹۰-۸۰ روز وقت لازم دارد تا انرژی مورد نیاز خود را مستقیماً از طریق مصرف جیره تامین کند.
حساس‌ترین مرحله پرورش گاوهای شیری، ۳ الی ۶ هفته بعد از زایمان است، منتهی هفته‌ی سوم بحرانی‌ترین مرحله محسوب می‌شود. در این مرحله تامین نیاز گاوهای شیری از طریق مصرف غذای روزانه، سالم نگه داشتن و ایجاد اشتهای کافی در خور توجه است. با توجه به میزان تولید شیر، حداکثر مقدار مصرف غذای روزانه‌ی گاو ۳ الی ۴ ماه پس از زایمان انجام می‌گیرد و با افزایش میزان تولید روزانه شیر، مقدار مصرف مواد خوراکی فزونی می‌یابد.
در اوایل دوره‌ی شیردهی مصرف روزانه ۸ کیلوگرم علوفه پایه (ماده خشک) بدون تغییرات فیزیکی در ساختان گیاه (خرد شده) که حاوی ۲ کیلوگرم فیبر خاک است، توصیه می‌گردد. البته مقدار فوق به تدریج ۹ الی ۱۰ کیلوگرم ماده خشک و ۷/۲ کیلوگرم فیبر خام افزایش می‌یابد و به این ترتیب با مصرف جیره فوق نیاز گاو در زمستان جهت تولید ۱۰ کیلوگرم شیر در تابستان ۱۴ کیلوگرم شیر تامین می‌شود. با مصرف هر کیلوگرم غذای متراکم انرژ
ی و مواد مغذی لازم جهت تولید ۲ کیلوگرم شیر با ۴% چربی برطرف می‌گردد.
تغذیه‌گاوهای شیری در مرتع:
مزایای تعلیف دام در مراتع، به علت بالا بودن درصد جذب مواد غذایی موجود در علوفه تازه در مقایسه با تغذیه دستی دام با علوفه خشک در محیط بسته بر هر کس آشکار است. در یک گاوداری، ارزان‌ترین و اقتصادی‌ترین روش با استفاده از چراگاه‌های طبیعی و مصنوعی است. علاوه بر این تعلیف در چراگاه یک نوع ورزش برای حیوان بوده و جهت سلامتی حیوان ضروری است، ولی به علت ساختمان گاوها، بخصوص پوزه‌شان نمی‌توانند از هر مرتعی استفاده کنند.
چراگاهی که به صورت مصنوعی ایجاد می‌شود، بیشتر از تیره گیاهان نخودیان و گندمیان است. در اکثر شرایط تیره گیاهان نخودیان ارزش غذایی بیشتری نسبت به گیاهان تیره گندمیان دارد و مقدار شیر تولیدی نیز بیشتر است.
استفاده از چراگاه برای چرانیدن مستقیم گاوها روش‌های مختلفی دارد. متداول‌ترین این روش‌ها، چرانیدن مرتب چراگاه است. بدین ترتیب که تمام محوطه چراگاه به عنوان یک واحد درنظر گرفته شده و حیوانات با گردش در نواحی مختلف چرا می‌کنند. در این روش مخارج کارگری کم می‌شود، ولی در عوض از چراگاه به آن صورت استفاده نمی‌شود.
در روش دیگر چراگاه به قسمت‌های کوچکی تقسیم می‌شود و هر قسمت با توجه به تعداد گاو و یا کوچکی و بزرگی حدوداً دو هفته در اختیار گله قرار می‌گیرد که این روش نسبت به روش قبل مواد غذای بیشتری می‌تواند در دسترس حیوان قرار دهد. در این روش مرتع را در دسترس گاوهایی‌که تولید بیشتری دارند، قرار می‌دهند و بعداً به ترتیب به حیوانات با تولید کمتر و گاوهای خشک واگذار می‌شود. در این روش گله‌ای که به چراگاه فرستاده می‌شود، هر روز فقط یک قسمت محدودی از مرتع را در اختیار دارد. در این روش مخارج کارگری و دیگر مخارج نسبتاً بیشتر است.
در استفاده از چراگاه هر صورت که باشد، بایستی حیوانات در هر زمان که حس کردند، آب و نمک در دسترس داشته باشند، روی این اصل باید در جاهای مناسب چراگاه آب و نمک وجود داشته باشد. علاوه بر این بایستی پناهگاه در نقاط مختلف چراگاه ایجاد کرد تا در هوای بارانی و در روزهای گرم تابستان که شدت نور خورشید زیاد است، حیوانات بتوانند خودشان را حفظ کنند. تعلیف در چراگاه علاوه بر اینکه مناسب‌ترین و اقتصادی‌ترین روش است، گردش در چرگاه برای سلامتی حیوان نیز ضروری میباشد. فقط در مواقعی که حیوانات برای اولین بار به چراگاه برده می‌شوند، پیشگیری لازم باستی انجام گیرد.
در طول زمستان که حیوانات تحت رژیم علوفه خشک بوده‌اند، اگر یک دفعه حیوانات به چراگاه برده شوند، عوارض گوارشی (نفغ شکم، اسهال و ..) پیش خواهد آمد، زیرا با ورود به چراگاه شرایط فیزیولوژیکی موجود در شکمبه تغییر می‌کند و تعادل اسیدهای شکمبه به خصوص تعادل اسیدهای چرب فرار به هم می‌خورد. روی این اصل به حیوانات دو سه هفته قبل از اینکه به چراگاه فرستاده شوند، علوفه سبز جوان با درجه هضمی بیشتر می‌دهند. از این جهت علوفه سیلویی یکی از بهترین علوفه‌هاست. اگر علوفه سیلویی به مقدار لازم در دسترس نباشد، برای تغذیه آمادگی از علوفه جوان چراگاه از مقدار کم شروع کرد و روز به روز زیادتر کرد.
در این مرحله حیوانات برای مدت محدودی به چراگاه فرستاده می‌شوند. مدت اقامت در چراگاه بعداً یواش یواش اضافه می‌گردد. علوفه چراگاه در مراحل اولیه رشد از نظر آب، پروتئین خام و هیدرات‌های کربن قابل هضم غنی بوده، ولی از نظر سلولز فقیر هستند. با پیشرفت رشد در مواد غذایی علوفه چراگاه تغییراتی روی می‌دهد. بدین ترتیب که مقدار پروتئین کم و سلولز زیاد می‌شود.
مصرف علوفه در چراگاه بسیار متغیر است، مقدار علوفه خورده شده در چراگاه بستگی به ماده‌ی خشک علوفه و سلولز گیاهان دارد. در یک چراگاه خوب، مقدار ماده خشک مصرف شده در روز ۱۲-۱۴ کیلوگرم است. این مقدار ماده خشک حدوداً در ۷۰ کیلو علوفه چراگاهی شامل ۲۰% خشک پیدا می‌شود.
گاوها بایستی موقعی به چراگاه فرستاده شوند که طول علوفه حداقل ۲۰ سانتیمتر باشد. در این قبیل چراگاه‌ها برای هر گاو در هر روز ۷۰-۸۰ متر مربع مساحت درنظر می‌گیرند. مساحت درنظر گرفته شده در هر چراگاهی با بلند و کوتاه بودن علوفه چراگاه متغیر است.
خوراک دادن به گاوهای خشک
خوراک گاوهای شیری در دوره‌ی خشکی یا در اواخر دوره‌ی آبستنی غالباً در فضای محصور یا زیر سایه که به فضای آزاد راه دارد، انجام می‌گیرد. گاوهایی که به صورت آزاد در فضای محصور پرورش می‌یابند، عموماً مواد خوراکی را دلخواه تغذیه نموده، در بدن خود بیشتر چربی ذخیره می‌کنند. سرعت عمل در عادت دادن گاو به مصرف جیره تولید در اوایل دوره شیردهی به عوامل زیر بستگی دارد:
۱٫ شرایط جسمانی گاوهای شیری در اواخر دوره‌ی آبستنی
۲٫ امکانات تغذیه‌ی موجود در موسسه پس از زایمان
از ذخیره‌سازی چربی در بدن گاو باید جلوگیری به عمل آید، گاوهای چاق در اواخر دوره‌ی آبستنی اصطلاحاً پر دردسر می‌شوند. اختلالاتی که در باروری گاوها بروز می‌کند، ۱۰% مربوط به عوامل ارثی و ۹۰% آن به عوامل محیطی بستگی دارد. ۳۵% عوامل محیطی به تغذیه، ۴۵% به
کنترل فعلی و زمان استراحت بعد از زایمان و ۱۰% به تلقیح مصنوعی مربوط میباشد.
برای اینکه گاو در لاکتاسیون بعدی مقدار شیر بیشتری تولید کند، بایستی حیوان فرصت داشته باشد تا مقداری از موادی که در خلال شیرواری از بدن خارج کرده است را ترمیم کند. منظور از خشک کردن گاو، دادن این فرصت به حیوان است.
اعتقاد بر این است که سلول‌های داخل اپی‌تلیان تا شروع لاکتاسیون احتیاج به ترمیم و استراحت دارند. مرحله‌ی خشک کردن گاو بایستی تا آنجا که امکان دارد، سریع صورت گیرد، بدون ای
نکه به پستان آسیبی وارد شود. در موقع خشک کردن در اثر دوشیدن شیر فشار شیر تولید شده در پستان به نقطه‌ای می‌رسد که مانع ترشح شیر می‌شود، سرانجام شیر باقیمانده در پستان جذب می‌شود.
بهترین طریق خشک کردن در اکثر گاوها، قطع کردن یک دفعه‌ی دوشش است. در دوشش متناوب گاو به علت اینکه فشار داخل پستان کم می‌شود، زمان خشک کردن طولانی می‌شود. محدود کردن آب و کم کردن مواد غذایی گاو به خشک شدن گاو نیز کمک می‌کند. در موقع خشک کردن گاو بعد از آخرین شیردوشی پستانک‌ها بایستی تمیز شده و در مایع ضدعفونی غوطه‌ور شوند که این عمل مانع از ایجاد ورم پستان در خلال دوره خشک می‌شود.
بهداشت دام و دامپروری
بطور کلی بهداشت دام رعایت اصول و نکاتی است که بوسیله‌ی آن می‌توان دام را در سلامتی کامل نگهداری کرد و با تکیه بر این اصول می‌توان از شیوع بیماری‌های دامی جلوگیری کرد. دام‌ها با انواع متعددی از بیماری‌ها روبرو می‌شوند که بعضی از این بیماری‌ها عفونی هستند و در فاصله‌ی زمانی بسیار کم باعث انهدام افراد بیشتر گله می‌شوند که در این مورد با بکار بستن اصول واکسیناسیون می‌توان از ابتلاء حیوانات به بیماری‌های مسری جلوگیری نمود.
در دامداری به ندرت به معالجه‌ی حیوان می‌پردازند و فقط با جدیت و مراقبت دائمی و با بکار بستن فنون بهداشت و افزودن به مقاومت دام با استفاده از روش‌های متداول امروزی از بروز بیماری‌ها جلوگیری کرده و سلامتی گله را تامین می‌کند. تهیه‌ی جایگاه سالم، یعنی بطوری که بتواند حیوان را در برابر تغییرات جوی محافظت کند، باید دارای ضوابط زیر باشد: تهویه‌ی اصبل، درجه حرارت در فصول مختلف، نور، قمست‌های داخلی اصطبل شامل آخور، آبشخور، تمیزی وسایل، بست و مهار کردن افراد بیمار و یا مشکوک به بیماری و وجود حمام ضد انگل‌های پوستی حیوانات از عواملی است که سبب افزایش تولید و سلامتی گله می‌شود.
مراعات در بهداشت تغذیه‌ی حیوان چه از نظر محتویات غذایی و چه از نظر خود غذایی که کپک نزده باشد و بتواند احتیاجات حیوان را در مراحل مختلف زندگی و رشد تامین کند و عاری از هرگونه آلودگی باشد، از عواملی است که در سلامتی حیوان اثر عمده دارد. از عوامل دیگر که در سلامتی حیوان مراعات بهداشت جدی است، عبارتند از:
بهداشت جلدی (تیمار کردن)، علاوه بر این که سبب پاک شدن کثافات جلذ می‌شودف بر اثر مالش و ماساژ تحریک شده و بر اثر جریان بیشتر خون پوست تقویت می‌گردد، بطوری که از قدیم گفته‌اند: پوست آینه بدن است،یعنی سلامتی پوست و موی بدن می‌تواند به سلامتی جسمی حیوان پی برد.
تیمار کردن روش ساده عملی است که علاوه بر پاک شده پوست، باعث از بین رفتن بعضی از انگل‌های پوستی نیز می‌شود، ولی باید گفت که عمل تیمار موقع غذا دادن حیوان نباشد، زیرا گرد و غبا رحاصل از تیمار ممکن است غذا را آلوده کند. بهترین موقع تیمار قبل از غذا دادن است، بخصوص اگر هوا مساعد باشد، این عمل بهتر است در مقابل آفتاب انجام گیرد. در موقع تیمار کردن باید دقت کرد که وسایل تیمار گاوهایی که آلودگی پوستی دارند، از وسایل گاوهای دیگر جدا شود و حتی الامکان قبل از شروع به این کار وسایل را ضدعفونی کرد.
ضد عفونی کردن دام و دامداری:
با توجه به اینکه در نقاط مختلف گاوداری، یعنی سالن شیردوشی، زایشگاه و اصطبل، به علت تجمع تعداد زیادی گاو و گوساله و روی هم انباشه شدن کثافات و فضولات و وجود رطوبت و گرمای حاصل از تخمیرات میکروبی در کثافات، شرایط بسیار مساعد جهت رشد و نمو میکروب‌ها و سایر عوامل بیماری‌ها ایجاد می‌شود که اگر مرتباً و به موقع برای برطرف کردن آنها اقدام نشود، خطر بروز بیماری‌های مسری و انفرادی بین افراد گله و حتی در بین کارگران اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. برای ضدعفونی کردن نقاط مختلف گاوداری از عوامل فیزیکی و شیمایی متعددی استفاده می‌شود که به بعضی از آنها مختصراً اشاره می‌شود:
الف) کرنولین:
این ماده از مواد شیمیایی ضدعفونی کننده موثر و ارزان قیمت میباشد که علاوه بر خاصیت ضدعفونی کنندگی، باعث خنثی شدن بوی اصطبل می‌شود، ولی باید دقت کرد که این ماده به علت بوی نافذی که دارد، در ضدعفونی سالن شیردوشی مورد استفاده قرار نگیرد.
ب) دود دادن:
دود گوگرد و یا دود حاصل از مخلوط فرمالین و پرمنگنات (۳ قسمت فرمالین و یک قسمت پرمنگنات) در جایگاه‌های بسته خاصیت میکروب‌کشی و قارچ کشی قوی دارد. بدیهی است که در موقع دودکردن، حیوانات باید از اصطبل خارج شده و در مدت مزبور داخل جایگاه نشوند.
ج) آهک:
آهک به علت جاذبه الرطوب بودن، علاوه بر این که در خشک نگه داشتن جایگاه موثر است، از مواد ضدعفونی کننده قوی نیز به شمار می‌رود. آهک هم به صورت خشک و هم به صورت شیر آهک مورد استفاده قرار می‌گیرد. در موقعی که شیر آهک مورد استفاده قرار می‌گیرد، بایستی تازه باشد، زیرا شیر آهک کهنه با گاز کربنیک موجود در هوا تشکیل کربنات کلسیم می‌دهد که اثر ضدعفونی کنندگی دارد.
د) آفتاب:
نور خورشید بخصوص اشعه‌ی ماورای بنفش آن از عوامل ضدعفونی کننده قوی بسیار موثری است. روی این اصل جایگاه اصطبل‌های گاوداری بایستی حتی‌الامکان روی به جنوب ساخته شوند و اشعه خورشید بتواند تا عمق جایگاه و اصطبل نفوذ کند.
ه( حرارت: حرارت که به طرق مختلف تولید می‌شود در ضدعفونی جایگاه و وسایل مختلف گاوداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از شعله‌افکن‌ها در اغلب مواقع راه حل مناسبی جهت شدعفونی کردن و از بین بردن عوامل بیماری‌زا است.
و) سوزانیدن لاشه‌های آلوده:
سوزانیدن لاشه حیواناتی که در اثر ابتلاء به بیماری‌های واگیر تلف شده‌اند و پوشاندن آن در عمق مختصری از زمین به آهک در جلوگیری از اشاعه‌ی بیماری موثر است.
فوریت‌های دامداری
سم‌تراشی:
اصلاح و تراش سم در گاو مخصوصاً در دام‌هایی که کمتر گردش می‌کنند، حداقل یک الی دو بار در طول سال باید عملی شود، زیرا امکان دارد سم بیش از حد رشد کند و مانع از حرکت طبیعی دام گردد. برای تراشیدن و اصلاح سم از پنس‌بر و سم‌تراش صفحه‌ای یا تیغه‌ای و سوهان استفاده می‌شود. عمل سم‌تراشی روی حیوان ایستاده به شرح زیر به عمل می‌آید:
برای تراشیدن سم پا، ابتدا بایستی پا را مقید نموده و سپس انتهای سم را بوسیله‌ی سم‌بر به اندازه‌ی لازم قطع و قسمت‌های اضافی را بوسیله‌ی سوهان یا سم‌تراش به میزان لازم تراشیده تا سم در تمام سطح خود صاف و فاقد برآمدگی باشد. تراش کف سم نباید بیش از حد لازم صورت گیرد، زیرا سبب ایجاد اختلالاتی می‌شود، در صورتی که ضمن تراش آثار زخم در کف سم پیدا شود، باید تمام نسوج قسمت‌های مجروح را بوسیله‌ی سم‌تراش برداشت. اصلاح سم دست، پس از بلندکردن دست و خم نمودن آن به طرف عقب همانند اصلاح سم پا صورت می‌گیرد.
در تراشیدن سم‌ها می‌توان اعمال زیر را انجام داد:
الف) ممکن است شاخ اضافی کف سم که خیلی بلند شده، برداشته شود.
ب) بازدید سم‌ها و اطمینان از سلامت سم‌ها در صورتی که زخم وجود نداشته باشد و این به خاطر حفظ سم‌ها انجام می‌گیرد.
ج) تراشیدن سم‌ها باید به طریقی انجام گیرد که فشار نهایی روی سم کاملاً به استخوان پاشنه وارد شده و در حال ایستادن گاو، سم‌ها به طور مستقیم روی زمین قرار گیرند.
د) سم‌هایی که خیلی دراز هستند، ابتدا باید از قسمت جلو کوتاه شوند.
ه ) در صورت وجود زخم در سم‌ها لبه‌های شاخی که باعث ایجاد فشار روی زخم می‌شوند، باید تراشیده شده یا نازک‌تر گردند.
بنابراین سم‌های نامناسب باید تراشیدن شوند و این عمل ترجیحاً بایست قبل از ایجاد لنگش باشد. یک شخص خبره که در گاوداری کار می‌کند، می‌تواند وضعیت سم‌ها را ارزیابی کرده و نتیجه‌گیری کند که چه گاوهایی احتیاج به مراقبت از پاها دارند و روش کار چگونه باید باشد. در صورتی که چنین شخص خبره‌ای در گاوداری وجود نداشته باشد، سم گاوهای شیری باید دوبار در سال به عنوان پیشگیری از لگنش تحت درمان قرار گیرند و مورد مراقبت واقع شوند.
البته چون لگنش گاو بهداشت انسانی را تهدید نمی‌کند، لذا بطور مبرم و به فوریت اقدامی جهت کنترل و درمان آن انجام نمی‌شود، اما مشکلی است که باعث نگرانی دامداران خواهد شد، چرا که نتیجه‌ی ایجاد لگنش‌ها باعث کاهش تولید شیر و کاهش میزان رشد و کوتاه شدن عمر اقتصادی گاو می‌شود. با توجه به آنچه گفته شد، گاوداران بایستی مشکل را درک کنند و بوسیله‌ی اعمال روش‌های صحیح در جهت حل آن عمل نموده و از گاوهای خود مراقبت لازم را به عمل آورند.
قطع شاخ:
در گاوهای شیری، سعی می‌شود که شاخ‌ها را از بین ببرند، زیرا:
۱٫ گاوهای بدون شاخ کمتر به یکدیگر آسیب می‌رسانند.
۲٫ کارگران و اشخاصی که در گاوداری رفت و آمد می‌کنند، کمتر صدمه می‌بینند.
۳٫ گاوهای بدون شاخ آرام‌تر و کار کردن با آنها آسان‌تر است.
۴٫ در موقع حمل و نقل از محلی به محل دیگر، به یکدیگر کمتر آسیب وارد می‌آورند.
۵٫ فضای کمتری برای تغذیه در زیر آخورهای مسقف لازم دارند.
سن مناسب برای برداشت شاخ:
هر اندازه که عمل برداشت شاخ زودتر (از لحاظ سن) انجام شود، به سود دامدار و حیوان خواهد بود، زیرا:
۱٫ حیوان کمتر زجر خواهد برد.
۲٫ خونریزی کمتر خواهد بود.
۳٫ کارکردن با حیوان ساده‌تر و سهل‌تر انجام می‌شود.
۴٫ خطر عفونت‌های گوناگون کمتر خواهد بود.
موقع برداشت شاخ:
هرگاه عمل برداشت شاخ در فصل سرما انجام شود، حیوان کمتر از گزند حشرات ناراحت خواهد بود.
بخش تولید مثل:
گاو ماده بدین منظور نگهداری می‌شود که تولید شیر، گوشت و تولید مثل نماید، چون تولید مثل هم سبب تولید شیر و هم تولید گوشت حاصل از خود گوساله می‌شود. اصلاً پس از زایش، تولید شیر شروع می‌شود که به تدریج شیر افزایش یافته و پس از ۱ الی ۲ ماه به حداکثر خود می‌رسد و سپس به تدریج تولید شیر کاهش می‌یابد تا این که گاو توسط دامدار خشک می‌شود. با این که خود گاو دیگر تولید شیر نمی‌کند. این مساله در مورد گاوهای کم تولید سریع‌تر اتفاق می‌افتد، یعنی قبل از این که به ۳۰۰ روز دوره شیردهی برسند، گاوهای پرتولید اگر آبستن نباشند، می‌توانند حتی تا ۴۰۰ روز نیز شیردهی داشته باشند.
ت که در کل، زایش نموده که اثر غیر قابل انکاری در تولید دارد. در این قسمت گاو خوب به گاوی گفته می‌شود که هر سال یک گوساله زاییده باشد و گله‌ی خوب شیری، گله‌ای است که ۹۰% ماده گاوهای گله، یک گوساله در سال زاییده باشند، البته این گونه گله‌ها فقط تحت شرایط مدیریت بسیار خوب وجود خواهند داشت.
اهمیت تولید مثل:
منظور اصلی در دامپروری جفت کردن نر و ماده‌ها و افزایش گله و ادامه نسل، افزبایش بهتر در گله و بدین‌ترتیب افزایش تولید و درآمد است. در یک گله قدرت اقتصادی با قدرت تولید مثل افراد همان گله بستگی نزدیکی دارد. هیچ دامدار و موسسه‌ای خواه به منظور تجاری و یا به منظور تولید حیونات تخمی، حاضر به پرورش حیواناتی که قدرت تولید مثل ندارند، نیست، زیرا موقعی که گله تازه‌ای ایجاد می‌کنیم و تعداد افراد گله کم است، برای زیاد کردن افراد گله تولید مثل اهمیت عمده‌ای دارد.
اگر زیاد کردن افراد گله همراه با سلکسیون صورت می‌گیرد و در هر دوره تعدادی از حیوانات از گله جدا می‌شوند، افزایش تولید مثل بیشتر از هر چیز اهمیت دارد و نیز جایگزین کردن افراد حذف شده از گله، برای این که در دوره‌ی حذفی بعدی دچار مشکلی نشویم، بایستی تعداد افراد متولد شده از تعدادی که حذف می‌شوند، بیشتر باشد. در یک گله علاوه بر اهمیت تولید مثل، زمان تولید مثل (زایش) نیز اهمیت دارد. روی این اصل دامدار بایستی زمان زایش را نیز کنترل کند.
عواملی که در تولید مثل موثرند، به اختصار عبارتند از:
۱٫ ژن و تولید مثل:
در حیوانات تولید مثل نیز مانند سایر محصولات بدست آمده از حیوان، تحت تاثیر عوامل ژنتیکی است. بالا و پایین بودن نسبت به تولید مثل قبل از هر چیز به استعداد ژنتیکی بستگی دارد. اگر قابلیت اولید مثل در یک حیوان موجود است، برای این که این قابلیت خودش را نشان بدهد، عوامل محیطی موثر در آن بایستی تامین شود.
نتیجه‌ی تحقیقات بدست آمده از حیوانات آزمایشگاهی نشان می‌دهد که تولید مثل تحت تاثیر فاکتورهای ژنتیکی بوده و این عوامل است که ظرفیت و حدود تولید مثل را تامین و تهدید می‌کند. علاوه بر این خصوصیات تولید مثل، مثل سایر خصوصیات به ارث بستگی دارد. نتیجه‌ی تحقیقات، ارثی بودن عواملی که باعث کم شدن تولید مثل و حتی در مواردی هم باعث عقیمی حیوان شده و از پدر و مادر به اولاد منتقل می‌شود، را ثابت کرده است. ارثی بودن قدرت تولید مثل کم است. این بدین معنی است که قدرت تولید مثل بیشتر تحت تاثیر عوامل محیطی است، ولی با وجود این هرقدر شرایط محیطی ایده‌آل باشدف اگر حیوان صاحب ژن‌های که استعداد تولید بیشتری دارند، نباشد، نمی‌تواند نتیجه‌ی مطلوب بدهد.
۲٫ تیپ و تولید مثل:
بعضی از پرورش دهندگان معتقدند که تیپ و ساختمان بدنی بخصوصی دارند، نسبت به حیوانات دیگر قدرت تولید مثل بیشتری دارند. این فکر بیشتر از این ناشی می‌شود که اشکال مختلف بدنی در تامین دستگاه تناسلی رسا و یا نارسا است. مثلاً جثه.
نتیجه‌ی تحقیقات بدست آمده نشان می‌دهد که حیواناتی که جثه‌ی بزرگی دارند، ۴/۷ و آنهایی که جثه‌شان کوچک است، ۸/۵ در طول عمر اقتصادی‌شان بچه تولید کرده‌اند. همین آزمایشات ثابت کرده است حیواناتی که جثه‌ی بزرگی دارند، نسبت به حیواناتی
که جثه‌ی کوچک‌تر دارند، زودتر به سن بلوغ می‌رسند، ولی بستگی تیپ و تولید در هر زمان و بطور قطع مشاهده نشده است، اگر بین تیپ و تولید مثل بستگی وجود داشته باشد، این بستگی به احتمال زیاد مربوط به ترشح هورمون است و ترشح هورمون به نسبت‌های مختلف تحت تاثیر عوامل ژنتیکی بودنش معلوم است.
۳٫ سن و تولید مثل:
ارتباط بین تولید مثل و سن، با آزمایشات متفاوتی ثابت شده است. مخصوصاً قدرت تولید مثل در سال‌های پایین کم است. با زیاد شدن سن، قدرت تولید مثل زیاد می‌شود، ولی بعداً در سال‌های بالا با زیاد شدن سن، کم می‌شود.
اولین سنی که حیوان بارور می‌شود، در تولید مثل سال‌های بعد حیوان تاثیر می‌گذارد، اما این تاثیر تا چه حدودی است؟ تا به حال مشخص نشده است، ولی معتقدند اگر سن حیوانی که برای اولین بار تولید مثل می‌کند، از حد عادی خیلی زیاد باشد، احتمال این که حیوان بارور شود، کم است. بر خلاف این اگر حیوان زودتر از سن عادی جفت داده شود و بارور گردد، رشد و نمو حیوان تحت تاثیر قرار گرفته و کم می‌شود و حیوان قادر به تظاهر صفات ارثی‌اش نخواهد بود. اولین سن جفتگیری با نژاد و تغذیه حیوان تغییر می‌کند. معمولاً حیوانات زودرس (نژادهای زودرس) نسبت به نژادهای دیررس زودتر به جفتگیری داده می‌شوند.
۴٫ تغذیه و تولید مثل:
تغذیه در تولید مثل حیوان تاثیر زیادی دارد، ولی نباید فراموش کرد که تغذیه حیوان به مدت طولانی با مواد غذایی که از کیفیت خوبی برخوردارند، چربی گرفتن خود و اطراف دستگاه تناسلی شده و در نتیجه تاثیر منفی در تولید مثل دارد. تغذیه ناقص نیز تاثیر منفی در تولید مثل دارد. عدم تغذیه صحیح باعث به تاخیر افتادن بلوغ جنسی می‌شود و در حیوانات بالغ باعث کم شدن فعالیت ارگان‌های تناسلی می‌گردد و حتی در مواردی باعث عقیم ماندن حیوان می‌گردد.
تعذیه ناقص باعث کم شدن فعالیت جنسی در حیوان می‌شود، زیرا غده هیپوفیز که بر روی فعالیت جنسی تاثیر دارد، در اثر عدم تغذیه‌ی صحیح نمی‌تواند اعمالش را به خوبی انجام دهد. در نتیجه هورمون‌های گوناد و تروب در حیوانات ماده بر روی تخمدان‌ها و در حیوانات نر بر روی بیضه کم می‌شود. نتیجتاً تولید اسپرم و اوول دچار اشکال می‌گردد.
کمبود ویتامین‌ها نیز در تولید مثل موثر است. اگر حیوانات به مدت طولانی با مواد غذایی مثل کاه و علوفه خشک نامرغوب تغذیه شوند، به علت کمبود ویتامین A و کاروتن نمی‌توانند به خوبی بارور شوند. کمبود ویتامین A در گاوهای نر، سبب دژنره شدن سلول‌های مولد اسپرم و در نتیجه تولید اسپرم کم می‌شود. در گاوهای ماده اگر کمبود ویتامین A در جیره‌ی غذایی ادامه یابد، باعث مختل شدن سیکل استروس می‌شود و در نتبحه باروری حیوان به تاخیر می‌افتد. کمبود ویتامین A در ماده گاوهای آبستن بیشتر در آخر دوره‌ی آبستن مشهود است و نتیجه‌اش سقط جنین و با ضعیف بودن گوساله در موقع تولد و حتی گوساله متولد شده، مرده است.
در کمبود مواد معدنی، به علت اینکه رشد و نمو حیوان به خوبی صورت نمی‌گیرد، در تولید مثل حیوان اثر می‌گذارد. مواد معدنی که همراه شیر از بدن خارج می‌شود و جهت ساختن اسکلت جنین و بچه مورد استفاده قرار می‌گیرد، بایستی با مواد غذایی تامین شود. بخصوص کلسیم و فسفر و دیگر مواد معدنی بایستی درنظر گرفته شود، زیرا در تولید مثل بعدی حیوان تاثیر می‌گذارد. در کمبود کلسیم و فسفر جیره‌ی غذایی، جنین به طور عادی رشد نخواهد کرد و زایمان بطور طبیعی صورت نمی‌گیرد و اگر گوساله زنده به دنیا آید، در اثر کمبود این مواد در جیره‌ی غذایی مادرش دچار عوارضی استخوانی می‌شود. اگر مقدار پتاسیم جیره کم شود، از قدرت تولید اسپرماتوزئید کاسته می‌شود. در گاو نر توصیه می‌شود به تناسب هر سرویس ۸۰۰ گرم کنسا
نتره بیشتر خورانیده شود.
۵٫ محیط و تولید مثل:
ثابت شده است که حیواناتی که در فضای آزاد نگهداری و تغذیه می‌شوند، نسبت به حیواناتی که در اصطبل و فضای بسته نگهداری می‌شوند، تولید مثل بیشتری دارند. همین وضعیت در مورد حیواناتی مثل گاو نیز صادق است. مثلاً گاوهای نری که در یک گوشه اسطبل بسته شده و همان جا بدون این که حرکتی داشته باشد، مواظبت و تغذیه می‌شوند، گاوهای تنبلی شده و قدرت جنسی‌شان پایین می‌آید. شرایط اقلیمی و اکولوژی محیط زیست از لحاظ ارتفاع، درجه حرارت، رطوبت، علفه مرتع، حشرات، بیماری‌های عفونی و انگلی و غیره در تولید مثل نقش عمده‌ای دارند.
تلقیح مصنوعی:
تلقیح مصنوعی عبارت است از جمع‌آوری اسپرم گاو نر و قرار دادن آن در اندام تناسبی دام ماده میباشد، البته زمانی که گاو ماده آماده باشد. تلقیح مصنوعی قابل استفاده در دام‌های مختلف میباشد، ولی استفاده اصلی آن در گاو میباشد. تلقیح مصنوعی در حقیقت یک روش کنترل بهداشتی میباشد، چون با استفاده از این روش انتقال بیماری‌های تناسلی که ممکن است از طریق جفتگیری طبیعی توسط گاو نر به کل گله انتقال یابد، جلوگیری می‌شود.
استفاده‌های اصلاح نژاد که از این امر می‌شود، عبارت است از این که در صورت داشتن یگ گاو نر ممتاز می‌توان تعداد زیادی نتایج از آن بدست آورد. می‌توان هزینه نگهداری و خرید یک گاو نر ممتاز را حذف نمود. بنابراین دامداران کم‌بضاعت هم می‌توانند از بهترین نطفه‌ی نرهای ممتاز استفاده کنند و گله خود را اصلاح نمایند، به سولت می‌توان نسبت به ارسال اسپرم به تمام نقاط نمود.
بنابراین فرصت استفاده از نطفه نر ممتاز برای تمام نقاط دنیا موثر است. می‌توان نسبت به نگهداری اسپرم به مدت طولانی حتی پس از مرگ خود گاو نر اقدام نمود و در کل بهبود ژنتیکی در مدت بسیار کوتاهی میسر می‌گردد.