بخشی از مقاله
ارزيابي فعاليت و كارايي واحدهاي تحقيق و توسعه (R&D) در صنايع ايران
در شركت هاي صنعتي ايران فعاليت هاي تحقيق و توسعه (R&D) سابقه ي چنداني ندارد. در اين بررسي، تعدادي از واحدهاي صنعتي باسابقه و نسبتاً فعال انتخاب شده و كارايي شيوه هاي مختلف تحقيقات در آنها مورد تحليل قرار گرفته است. نتايج كلي نشان مي دهد كه ايجاد واحد مستقل تحقيق و توسعه (R&D) تا حدودي مورد توجه اين واحدها بوده ولي از همكاري تحقيقاتي
دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي استقبال چنداني نمي شود. عوامل محدودكننده ي تحقيقات و ديدگاه هاي مديران ارشد صنايع در جهت بهبود امر تحقيقات از ديگر نكات قابل بحث اين بررسي است.
مقدمه
در شركت هاي صنعتي، تحقيق و توسعه (R&D) به عنوان بخشي از سرمايه براي تضمين قدرت رقابت فن آوري در بلندمدت محسوب مي شود. هدف از اجراي طرح هاي تحقيقاتي، افزايش عمر محصول و كاهش هزينه هاي توليد است. پيدايش R&D در صنايع به مفهوم امروزي آن به شروع قرن بيستم برمي گردد. البته خدمات مهندسي به منظور بهبود محصول و فرايندها با استفاده از تخصص مهندسان با تجربه ي شاغل در صنايع، سابقه ي طولاني تري دارد. تا قبل از سال 1900 تجربه ي تحقيق در صنعت براي بهره گيري از فن آوري در راستاي اهداف ويژه ي شركت ها سابقه ي چنداني نداشته است. در سال 1900 شركت جنرال الكتريك (GE) امريكا يك استاد جوان دانشگاه MIT به نام «ويليام آرويتني» را استخدام كرد تا هفته اي دو روز براي اين شركت تحقيق كند. ويتني استاديار شيمي مؤسسة فن آوري ماساچوست بود. مديريت GE بر آن بود تا موفقيت فن آوري شركت را با تأسيس يك آزمايشگاه تحقيقاتي تقويت نمايد. ويتني بعدها از MIT استعفا داد و مدير يكي از اولين آزمايشگاه هاي تحقيقاتي صنايع در دنيا شد.
اين رخداد يك الگوي نمونه محسوب مي شد كه دانشمند دانشگاهي تازه فارغ التحصيل وارد تحقيقات صنعتي شود و به اين ترتيب الگوي «فن آوري علمي» از طريق فرآيند تحقيقات صنعتي بنياد گذاشته شد.اختراع اديسون بود. اين لامپ ها از يك رشته ي زغالي با مقاومت زياد ساخته مي شد كه با اختراعات بعدي از رده خارج شد. يكي از اين اختراعات ساخت لامپ درخشان توسط والتر نرنست، شيمي دان آلماني بود. لامپ ساخت او از يك رشته ي سراميكي ساخته مي شد كه در دماي بالاتري تشعشع مي نمود. پيشرفت بعدي ساخت لامپ بخار جيوه توسط پيتر كوير هيويت امريكايي بود. در آن زمان GE هنوز كاري براي لامپ هاي جايگزين نكرده بود در حالي كه رقيب اصلي يعني جرج وستينگهاوس از كوپر هيويت پشتيباني مي كرد و حق امتياز لامپ نرنست را هم به دست آورده بود. بنابراين، براي كسب قدرت رقابت، مركز تحقيق و توسعه
ي GE تأسيس شد.
وايز در خصوص اهميت تاريخي ويتني مي گويد: «شايد او اولين دانشمندي نباشد كه در صنايع امريكا حتي در جنرال الكتريك استخدام شده است. افتخار لامپ براي توماس اديسون و كار او همچنان باقي است. چون كار اديسون اختراع بود اما تلاش ويتني يك حركت پيشتازانه در صنعت امريكاست كه به دانشمند يك نقش و هويت جديد به نام پژوهشگر صنعتي اعطا نمود.»
به اين ترتيب بود كه اولين مراكز R&D در صنايع به وجود آمدند.
مؤسسات معروف ديگري پس از آن اقدام به ايجاد R&D نمودند، از قبيل:
بيرون از شركت راه مناسبي براي ارتقاء موقعيت فن آوري خواهد بود. نتيجه ي بررسي در خصوص عقد قرارداد تحقيقاتي با دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي، استفاده از خدمات محققان منفرد و ايجاد واحد تحقيقاتي با صنايع همگن در جدول شماره ي 3 ارائه شده است.
مورد اقدام شده در جريان موافق نيست
قرارداد تحقيقاتي با دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي 25 37 -
استفاده از خدمات محققان منفرد 50 13 12
ايجاد مراكز تحقيقاتي صنايع همگن - 27 11
قرارداد تحقيق و توسعه با خارج از كشور 12 57 17
به طور كلي، همكاري اين دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي در سطح مطلوبي قرار ندارند. شركت ها تمايل دارند با محققان منفرد كار بكنند و بر آن هستند تا از ديوانسالاري مرسوم سازمان هاي دولتي پرهيز نمايند. همكاري مشترك و عقد قرارداد تحقيقاتي با خارج از كشور به دليل وابستگي فن آورانه اكثر صنايع، همچنان داراي جاذبه است.
طرح هاي تحقيقاتي
تحقيقات نشان مي دهد كه شركت هاي صنعتي در دوره ي مورد بررسي به طور متوسط 72 طرح تحقيقاتي داشته اند. رقم فوق با توجه به ظرفيت و توانايي تحقيقاتي شركت ها قابل توجه است. در مصاحبه با برخي از مديران اين واحدها مشخص شد كه تلقي يكساني از تعريف طرح تحقيقاتي وجود ندارد. به همين دليل بعضي از صنايع هر نوع فعاليت هرچند كوچك را كه براي بهبود وضع شركت انجام شده است در اين آمار منظور كرده اند. دامنه ي تغييرات تعداد طرح ها 198 طرح است كه بين 2 تا 200 طرح در نوسان قرار دارد.
بر اساس بررسي به عمل آمده، مدت زمان لازم براي انجام دادن طرح هاي تحقيقاتي را، 78 درصد از پاسخگويان كمتر از يكسال، 18 درصد تا يكسال و 4 درصد تا دو سال اعلام كرده اند. اگرچه سرعت در انجام دادن تحقيقات يك شاخص مثبت به حساب مي آيد، اما برداشت كلي حاكي از آن است كه فعاليت تحقيقاتي در جهت اجراي طرح هاي عمده و تعيين كننده جريان ندارد. تجربه ي واحدهاي تحقيق و توسعه در كشورهاي صنعتي نشان مي دهد كه متوسط زمان اجراي طرح هاي تحقيقاتي صنعتي كه منجر به فن آوري مي شوند 3 سال است.
ميزان اعتباري كه از فروش ساليانه ي اين شركت ها صرف تحقيق و توسعه مي شود به طور متوسط 5/2 درصد است. اين نسبت براي فعاليت تحقيقاتي مطلوب 5 درصد تعيين شده است. البته، شركت هاي موفق و پيشتاز در امر فن آوري در بعضي دوره ها تا 20 درصد فروش در تحقيق و توسعه سرمايه گذاري نموده اند.
تحقيقات انجام گرفته از سوي واحدهاي صنعتي، در زمينه ي اصلاح
محصول و فرايند توليد موجود و طراحي محصول و فرايند جديد صورت گرفته است. تعداد كمتري از طرح هاي تحقيقاتي نيز در زمينه ي مهندسي معكوس و نوآوري در فن آوري هاي قبلي بوده است.
نحوه ي همكاري و ارتباط صنعت با دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي
بيشترين ارتباط صنايع با دانشگاه، كه شكل دايمي و منظم پيدا كرده
، برنامه ي كارآموزي تابستاني دانشجويان در واحدهاي صنعتي است.
از بين شركت هاي بررسي شده 12 درصد داراي طرح هاي مشترك با دانشگاه ها يا مراكز تحقيقاتي دولتي هستند. حدود 38 درصد گاهي ارتباط داشته اند و 50 درصد هيچ ارتباط تحقيقاتي با اين مراكز نداشته اند. در زمينه ي به كارگيري كادر تحقيقاتي از دانشگاه ها يا مراكز تحقيقاتي 8 درصد اقدام كرده اند، 17 درصد به صورت موردي كادر تحقيقاتي را دعوت به كار مي كنند و بقيه استفاده اي در اين مورد نداشته اند.
با توجه به ضعف امكانات پژوهشي در صنعت، استفاده از اين تجهيزات در مراكز دولتي و دانشگاه ها مفيد به نظر مي رسد. 65 درصد از شركت هاي مورد بررسي از اين امكانات هر از چند گاهي در قبال پرداخت هزينه استفاده كرده اند.
از جمله شيوه هاي نزديكي دانشگاه و صنعت، مشاركت متخصصان صنعت در فعاليت هاي آموزشي است. اين شيوه در بعضي از كشورهاي در حال توسعه آثار مثبتي بر جاي گذاشته است. با توجه به ويژنگي هاي دانشگاه هاي ايران اين شيوه در كشور ما مرسوم نيست. دانشگاه ها از امكانات و تجهيزات موجود در صنايع كه بعضاً منحصر به فرد هستند، براي امور تحقيقاتي يا آموزش دانشجويان استفاده مي نمايند. حدود 48 درصد از صنايع به اين نوع ارتباط به صورت موردي پاسخ مثبت داده اند. در همين خصوص، حدود 38 درصد به همكاري هاي نامنم اقدام نموده اند و مابقي فعاليت خاصي نداشته اند.
ضرورت انجام دادن فعاليت تحقيق و توسعه در صنايع
در بررسي دلايل عمده براي تحقيقات صنعتي به عوامل مختلفي اشاره شده است. راه هاي تحقق اين عوامل را در درجه ي اول تحقيقات توسط خود شركت، در مرحله ي بعد استفاده از همكاري دانشگاه و مراكز تحقيقاتي و در نهايت خريد خدمات و دانش فني خارجي دانسته اند. موضوعاتي كه به عنوان اهداف R&D شناخته شده به ترتيب زير اولويت بند
ي مي شود:
1- بهبود كيفيت محصول
2- طراحي محصولات جديد
3- بهينه سازي فرايند و روش توليد
4- كسب سطوح قابل پذيرش ملي و بين المللي
5- افزايش توانايي علمي و فني در شركت
6- كاهش ضايعات
7- جايگزيني مواد اوليه ي خارجي
8- جذب فن آوري هاي وارده به كشور
9- ايجاد خودكاري و افزايش ظرفيت توليد
10- نوسازي تجهيزات و تكنيك هاي خط توليد
11- سازگار نمودن تجهيزات و روش توليد با مواد و تركيبات جديد
12- بازيافت ضايعات
13- كاهش مصرف مواد و قطعات
14- جبران محدوديت هاي قانوني و ارزي براي استفاده از خدمات خارجيان
15- حفظ برتري در بازار و رقابت با ساير توليد كننده ها
16- كاهش هزينه هاي توليد
17- نياز به دانش فني براي توليد محصولات جديد
18- اطلاعات فني و تجاري از بازارهاي داخلي و خارجي
19- افزايش سطح بهره وري و كارايي
20- نمونه سازي و توليد نيمه صنعتي محصول جديد
21- كاهش قيمت فروش محصول
22- بهبود سيستم دفع فاضلاب
23- عمل نكردن تعهدات طرف خارجي قرارداد فن آوري
عوامل محدود كننده ي تحقيق و توسعه در صنعت
عوامل عمده اي كه موجب عدم تمايل شركت ه
ا به سرمايه گذاري در تحقيقات و يا كاهش اين فعاليت ها در شركت و يا توسط تحقيقات قراردادي مي شود به قرار زير است.
1- مشكلات اقتصادي شركت هاي صنعتي
2- عدم ثبات سياست هاي اقتصادي و اجتماعي
3- عدم توانايي در استفاده از مهارت هاي داخلي شركت
4- نبود ارتباط با مراكز تحقيقاتي داخلي
5- بي اعتمادي به توانايي مراكز تحقيقاتي و دانشگاه ها
6- عدم امكان تجاري كردن نتايج تحقيقات دانشگاهي
7- مديريت شركت
8- ساختار مالكيت شركت
9- عدم وجود فشار رقيب
10- كمبود بودجه براي تحقيق و توسعه
11- نبود ساز و كارهاي تشويقي
12- پرهزينه و كم نتيجه بودن تحقيقات
13- فقدان فرهنگ تحقيق و توسعه
14- ديوانسالاري و مشكلات ارتباط با دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي
تقريباً تمامي شركت ها معتقدند كه سياست هاي تعديل اقتصادي موجب توجه و تمايل صنايع به تحقيق و توسعه شده است. ميزان تأثير عوامل مورد نظر، از ديدگاه شركت هاي مورد بررسي در جدول شماره ي 4 ارائه شده است.
