بخشی از مقاله
مطالعات معماری و شهر سازی اصفهان
تحلیل کالبدی کاخ های:
کاخ سازی به منظور ایجادی مکانی برای سکونت پادشاهان، امرا و درباریان بویژه در دورانی که اصفهان پایتخت بود، رونق و رواج گسترده ای یافت . در دوران صفویه با مرکزیت یافتن اصفهان در زمانی بیش از یک قرن، علاوه بر شاهان صفوی که در زمان سلطنت خود چندین کاخ ساخته اند، کاخ های متعددی برای سکونت شاهزادگان و درباریان ساخته شد و صاحب منصبان و اشخاص
ثروتمند و با نفوز نیز کاخ هایی برای سکونت خود ساخته اند که شارون و سام متشرقین از بسیاری از آنها نام برده اند . بدین ترتیب علاوه بر ضلع غربی میدان شاه که به طور کلی به مجموعه کاخ
های سلطنتی مشتمل بر حرم خانه اختصاص داشت در دو سوی خیابان چهارباغ نیز کاخ های امرا و درباریان واقع شده بود. حاشیه ی زاینده رود نیز به بخش دیگری از مجموعه ی کاخ های سلطنتی اختصاص یافته بود در جای جای محلات شهر بویژه درون بافت مرکزی آن ، کاخ های صاحب منصبان و توانگران قرار داشت.
اما این مجموعه عظیم با زوال دولت صفوی و مجبور شدن اصفهان به مرور از بین رفت . از آنچه که مانده بود ، بویژه کاخ های باغ سعادت آباد و عمارات حاشیه ی چهار باغ نیز ، بخش عظیمی در اواخر دوران قاجار تعمداٌ منهدم گردید. بدین ترتیب جز معدودی از کاخ های صفوی که شامل تعدای از کاخ های شاهی می گردد اثری از کاخ ها و عمارات دیگر نمانده.
شکل هندسی کل بنا:
مجموعه ی کاخ های موجود سلطنتی را می توان به دو گروه تقسیم کرد:
الف) کاخ هایی که محل بار عام پادشاهان و ملاقات با سفرا و درباریان و سایر امور مربوط به زندگی اجتماعی شاهان بود.
ب) کاخ هایی که محل سکونت شخصی شاه ، خانواده ، خویشان و اطرافیان وی بوده و حریمی محفوظ و بسته داشت.
کاخ های گروه اول عموما خصلتی برون گر دارند . بدین مفهوم که عمارت بنا مجموعه ی یک پارچه و حجمی تو پر است که خود را غالبا در میان فضایی باز و سبز می نشاند. در این حالت شکل هندسی کل بنا اغلب اشکال منظم و کامل هندسی است که گاه زوایدی به شکل ورودی و مانند آن به بدنه اصلی افزوده شده است. کاخ چهل ستون ، عمارت هشت بهشت ، تالار حوایله ،
عمارات آئینه خانه و تالار تیموری از جمله ی این گروه کاخ ها بوده است. کاخ های گروه دوم که عمدتا محل زندگی خصوصی و مسکن شاه و درباریان هستند خصلتی درون نگر دارند یعنی به
شیوه مسکن سازی رایج با حیاط درونی ساخته شده اند مجموعه ی کاخ های حرم خانه صفوی بدین گونه شکل گرفته اند. کاخ سنبلستان نیز در این گروه جای می گیرد. این گروه کاخ ها ضمن آنکه مجموع واجد شرایط اشکال هندسی راست گوشه اند بویژه زمانی که مجموعه کاخ های موجود در بافت منظم میدان نقش جهان تعلق دارند
ترکب شکلی کل بنا :
درکاخهای گروه اول که شکل هندسی کل بنا شکل منظم و کامل است.اشکال هندسی ساده که فضا های گوناگون را تشکیل می دهند بنا بر این اصل مجاورت در کنار هم چیده شده اند. در بناهایی مثل عمارت هشت بهشت وکاخ چهلسون قرار گیری این فضاها درراستای یک محور(محور طولی ) به طور قرینه است. در کاخهای گروه دوم نیذ بنا از ترکیب تعدادی اشکال به وجود آمدهاست که اکثرا واجد شکل هندسی مربع یا مستطیل اند و در پیرامون فضای باز درونی قرار گرفته اند. به ویژه در مجموع کاخهای واقع در غرب میدان نقش جهان که بافتی منظم و شطرنجی دارند ، فضا های مختلف اعم از زیستی، واسط یا خدماتی غالبا شکل هندسی ساده دارند
شکل هندسی فضای درونی
تنها در گروه دوم کاخ ها ، فضای درونی به شکل حیاط مرکزی دیده می شود . این فضا مشابه با سا یر فضاهای باز درونی ، در بناهای دیگر، واجد شکل هندسی و سا ده است که تنها در گوشه ها پخش شده اند. کاخ سنبلستان و عمارت سلطنتی به جا مانده از مجموعه ی حرم خانه چنین فضائی را در میانه ی خود دارند که فضاهای مسکونی پیرامون آن چیده شده اند.
تحلیل ابعاد:
درکاخ های گروه اول که کاخ های برون گرا هستند نسبت ابعاد کاخ به ترتیبی است که غالبا نزدیک به یک است (هشت بهشت، تالارتیموری... ) به ویژه کاخ های واقع در محور چهار باغ که دارای شکل هشت ضلعی منظم بوده اند نسبت ابعاد نزدیک به یک داشته اند. اما در این گروه کاخ های ماننده چهل ستون، عالی قاپو ، یا تالار آئینه نیز قرار دارند که به دلیل وجود ایوان ستون دار در مقابل ورودی اصلی نسبت ابعاد مستطیل است. و در کاخ چهل ستون در حالی که نسبت ابعاد قسمت بسته کاخ مربع است در ابعاد کلی رابطه 3 . 2 . 5 بین عرض و طولی برقرار است
.
موقعیت در سطح شهر:
تا زمان صفویه کاخ اصلی مقر حکومتی در مجاورت میدان کهنه که میدان مرکزی شهر بود قرار داشت. با روی کار آمدن دولت صفویه و انتخاب اصفهان بعنوان پایتخت ، شاه عباس کاخ اصلی مقر حکومتی را در جوار میدانی ساخت که آن را میدان اصلی شهر ( میدان شاه ) با ایجاد حرم خانه
سلطنتی در غرب این میدان و با اضافه کردن تدریجی کاخ های دیگر در دوران سلطنت سایر شاهان صفوی مجموعه ی کاخ های سلطنتی در محوطه ای که از غرب میدان نقش جهان آغاز شده در امتدا چهار باغ گسترده و ساحل زاینده رود دررا اشغال می کرد ، قرار گرفتند .
خیابان چهار باغ ، علاوه بر آن سایر کاخ های متعلق به امر او و درباریان را در دو سوی خود جای داد . علاوه بر این قسمت شهر که به طور خاص جایگاه درباریان و اشراف بود ، در بافت مرکزی شهر، به ویژه محلات مجاور بازار کاخ های متعدد ، متعلق به صاحب منصبان و افراد دستگاه حکومتی قرار داشته اند.
