بخشی از مقاله
نقش ترويج در توسعة كشاورزي ايران 1400
ترويج كشاورزي :
ترويج كشاورزي دولتي در بيست سال گذشته در بسياري از كشورهاي جهان ، از لحاظ محدوديت ها ، منابع مالي و تحت پوشش قرار ندادن تعداد زيادي از كشاورزان، مورد انتقاد جدي بوده است . ترويج كشاورزي جهت رويارويي با چالش هاي پيش روي خود را به سه رويكرد مجهز نموده است . اين رويكردها عبارتند از : نوسازي (اصلاح) ، تمركززدايي و خصوصي سازي .
الف)نوسازي : دو راهبرد عمدة سياسي / نهادي ، براي نوسازي نظام هاي ترويج كشاورزي ملي عبارتند از : حركت از ساختار رشته محور به سوي ساختار موضوع محور و حركت از نظام دستوري به سوي نظام مشاوره اي .
ب)تمركززدايي : تمركززدايي در ترويج عبارتست از تغيير و انتقال مسئوليت ترويج از سطح دولت مركزي به سطوح اجرايي ، منطقه اي يا ناحيه اي كه درجات مختلف تصميم گيري عملياتي واجرايي تا كنترل سياسي و مديريت مالي را شامل مي شود و اهداف آن تشويق سرمايه گذاري محلي و هدايت برنامه ها ، تخصيص منصفانه‌تر و مؤثرتر منابع دولتي ايجاد انگيزة توليد و ارائة خدمات، كاهش هزينة خدمات ترويجي، كشف ظرفيت هاي محلي و پاسخ كارآمدتر به نيازهاي محلي است .
ج)خصوصي سازي : خصوصي سازي اولين بار به طور رسمي در كشور انگلستان در دهة 1980 مطرح شد . خصوصي‌سازي يعني تغيير فضاي حاكم بر مؤسسات دولتي به نحوي كه در عين حفظ بافت اصلي فعاليت ،شرايط بازار به نحوة عمل مؤسسه طوري تأثيرگذارد كه انگيزه و سازوكارهاي بخش خصوصي ملاك تصميم گيري باشد . منظور از خصوصي سازي كاستن بار دستگاه دولتي در فعاليت ها و واگذاري هر چه سريعتر عوامل توليد و عمليات اجتماعي و اقتصادي به بخش خصوصي است .
به نحوي كه ابتدا مروجين با مشكل يابي در سطح محلي نيازسنجي مي كنند و با اطلاع به مراكز بالا براي تصميم گيري صحيح اقدام كرده و گاهي مثبت در جهت پيشبرد بخش توسعه كشاورزي بر مي دارند . براي رسيدن به اين هدف مقدس بايد به موارد زير دقت كافي داشته باشيم :
1-بررسي موانع موجود در مسير اجراي برانامه هاي ترويجي و برطرف كردن آنها .
2-بررسي و تعيين نيازهاي آموزشي - ترويجي مجريان طرح هاي پيشرفتة كشاورزي .
3-تعيين اولويت نيازهاي ترويجي .
نگاهي به كشاورزي جهان و ايران در سال 1400 شمسي :
با توجه به اينكه جمعيت تا سال 1400 شمسي در جهان افزايش مي يابد ولي نرخ رشد جمعيت به نسبت كم مي شود بنابراين تقاضا براي توليد محصولات كشاورزي نيز كم خواهد شد . در دهة پيش 61درصد جمعيت جهان در كشورهايي زندگي مي‌كردند كه متوسط سرانة مصرف غذا روزانه 2700 كيلوكالري بود . كاهش رشد تقاضا در كشورهاي در حال توسعه مانند ايران شديدتر خواهد بود و از 7/3 درصد در سي سال گذشته به حدود 2 درصد در سال سال آينده خواهد رسيد .
پيش بيني ها نشان مي‌دهد در سال 1400 كسري تراز تجاري كشاورزي كشورهاي در حال توسعه از جمله ايران شديدتر خواهد شد . به ويژه واردات خالص غله و فرآورده هاي دامي به سرعت رشد خواهند كرد . براي مثال كاهش شديد مازاد خالص شكر ، دانه هاي روغني و روغن نباتي در كشورهاي در حال توسعه به دليل افزايش مصرف و واردات چندين كشور در حال توسعه و همچنين اجراي سياستهاي شديد حمايتي در كشورهاي صنعتي بوده است .
بررسي هاي تفصيلي نشان مي دهد در ايران ، زمين ، خاك ، آب و امكانات بالقوه كافي براي افزايش عملكرد وجود دارد . روند افزايش عملكرد آهسته تر از گذشته خواهد بود . اما اين موضوع نگران كننده نيست زيرا تقاضا نيز روند مشابهي خواهد داشت . بيشتر مردم هنوز براي تأمين غذا يا درآمد خود به كشاورزي محلي وابسته هستند اما حداقل براساس فن آوري هاي موجود ، امكانات بالقوة منابع محلي براي افزايش توليد بسيار محدود است براي مثال مي توان به منطقه هاي نيمه خشك و مناطق داراي خاكهاي نامناسب اشاره كرد .
توسعة كشاورزي :
كشور ايران با توجه به وضعيت اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي و موقعيت آب وهوايي خود دو نوع سكونت گزيني روستايي و شهري دارد . و اغلب مردم روستا مشغول به كار كشاورزي به شيوة سنتي هستند . با توجه به طابقة طولاني كشور ما در روستانشيني ، تلاشهاي فراواني از سوي دولت براي رفع نارسايي هاي حاكمدر اين منطقه ها صورت مي گيرد . در اين ميان وزارت جهاد سازندگي و كشاورزي سابق و جهاد كشاورزي فعلي ، از ابتداي فعاليت خود تلاشهاي دامنه داري را در جهت توسعه بخش كشاورزي انجام داده است .
توسعة كشاورزي راهبردي براي بهبود زندگي اجتماعي واقتصادي روستائيان فقير است و ناگزير براي دستيابي به توسعه كشاورزي نيازمند پرورش و آموزش روستائيان در مورد ماشين آلات ، روشهاي بيولوژيكي ، استفاده از بذور اصلاح شده و نحوة صحيحاستفاده از كودهاي شيميايي و بنا كردن گلخانه ها و گسترش كشت هيدروپونيك و رعايت شرايط استاندارد هستيم . بنابراين با محور قرار دادن توسعة كشاورزي وتوسعة صنايع روستايي مي توانيم به پرورش استعدادها و تقويت حس مشاركت هاي مردمي و حل بحرانها بپردازيم .
چالش هاي توسعة بخش كشاورزي :
امنيت غذايي پايدار :
در اين روند بايد شاخص خودكفايي (نسبت مصرف يا عرضه به توليد) محصولات كشاورزي مورد توجه قرار گيرد. در طي چند دهة اخير بعضي محصولات مانند گندم از شاخص خودكفايي سير نزولي داشته است (تا سال 1375) و برخي ديگر مانند برنج، گوشت قرمز ، تخم مرغ و ... از نظر شاخص خودكفايي روند صعودي داشته است . مداخلة دولت در قيمت گذاري محصولات عمده كشاورزي از طريق پرداخت يارانه به مصرف كننده و تعيين سقف اين قيمت براي اين محصولات اثر منفي به جا گذاشته است در حاليكه دربارة محصولاتي كه دولت در آنها دخالت كمتري داشته است ، موجبات تقويت انگيزه توليد و در نتيجه عرضة بيشتر در بلندمدت فراهم شده است .
به بيان ديگر در حال حاضر نوعي دوگانگي در سياست هاي حمايتي دولت وجود دارد . از يك طرف يارانه‌هاي غيرهدف‌مند براي محصولاتي مانند نان و روغن به حفظ ثبات نسبي قيمت و تأمين سيري شكم به نفع مصرف كننده شده و از طرف ديگر اعمال سياستهاي متفاوت در توليد محصولاتي مانند شير ، گوشت ، سبزي و ميوه موجب حمايت از توليد كننده بوده است .
نبود استراتژي مشخص توسعه در بخش كشاورزي :
متأسفانه تاكنون طرح جامع و عملي وجود نداشته است كه در قالب آن استراتژي توسعه در بخش كشاورزي و منابع طبيعي در مقطع هاي كوتاه مدت ، ميان مدت و درازمدت لحاظ ظده و در عين حال بستر ، ابزار و لوازم اجراي آن فراهم بوده باشد يكي از صدمه هاي مهم ، مشخص نبودن استراتژي توسعه در بخش كشاورزي و منابع طبيعي ايران آن است كه طي چند دهه گذشته به جز موارد استثنا در بيشتر سالها سهم سرمايه گذاري در بخش كشاورزي از كل سرمايه گذاري دولت در اقتصاد كمتر از 5 درصد گزارش شده است . نتيجة اوليه و مشخص چنين امري زوال تدريجي بخش كشاورزي و در نتيجه مهاجرت بخشي از توليدكنندگان و روستائيان به سمت شهرها و افزايش لشكر بيكاران در منطقه هاي شهري بوده است .
بازاريابي فروش محصولات كشاورزي :
بخش كشاورزي به دليل تأمين كردن مواد غذايي و نيز عرضه كردن بخش عمده اي از مواد اولية صنايع و از طرف ديگر به دليل نقش فزايندة مواد غذايي و توليدات كشاورزي در اقتصاد ملي ، تجارت بين الملل و اشتغالزايي در زنجيرة توليد ، توزيع و تبديل پيوسته مورد توجه قرار مي گيرد . با اين همه مشكل جذب سرمايه در اين بخش به دليل قطعيت و خطرپذيري بالاي آن در مقايسه با ساير بخش ها همچنان ادامه دارد و به عنوان مانع اصلي در راه رشد اقتصادي اين بخش قلمداد مي
شود . از طرف ديگر بازار عرضة محصولات كاملاً مشخص نيست و تابع مكان و زمان است همچنين به دليل نسبي بودن بخش كشاورزي نيروي كار زيادي فعاليت مي كنند اما با درآمد پائين . بنابراين با چنين شرايطي شعف تضمين خريد محصولات عمدة كشاورزي و بازايابي مطمئن آن با قيمت مناسب يكي ديگر از چالشهاي توسعه بخش كشاورزي به شمار مي رود.
سرمايه گذاري در بخش كشاورزي و علوم زراعي:
شكي نيست سرمايه گذاري يكي از مهمترين مؤلفه هاي مؤثر در شكوفايي رشد اقتصادي هر يك از بخش هاي اقتصادي محسوب مي شود. در چند دهة گذشته سرمايه گذاري در بخش كشاورزي دائماً در حال نوسان بوده و حدود 8 الي 10 درصد اقتصاد كشور را شامل مي شد. بديهي است با چنين روند سرمايه گذاري در بخش كشاورزي امكان به واقعيت پيوستن توانمندي هاي موجود در اين بخش به نحو مناسب وجود نخواهد داشت. به همين دليل سرمايه گذاري ناكافي در بخش كشاورزي يكي از چالشهاي عمده در اين بخش محسوب مي شود.
علم بيوتكنولوژي در كشاورزي:
دستاوردهاي تحقيقاتي:
1- جمع آوري، شناسايي و رده بندي ريز سازواره هاي گياهان زراعي و باغي زينتي و تفكيك و تشخيص ارقام و واريته هاي هر يك از آنها با استفاده از نشانگرهاي DNA.
2- توليد واريته جديد و منحصر به فرد از طريق كشت بافت و انتقال ژن مقاو
م به آنها.
3- توليد نهال درختان باغي از طريق كشت بافت.
4- ايجاد مقاومت عليه آفات در گياهان از طريق انتقال ژن
5- جداسازي ژن هاي گياهان مختلف و تعيين جايگاه كروموزومي آنها.
6- تهية حشره كش ها، علف كش ها، قارچ كش ها و نماتدهاي با منشأ زيستي.
تكنيك هاي هسته اي موجود در كشاورزي:
1- تكنيك هاي پرتويابي: در اين حالت از پرتوهاي راديواكتيو استفاده مي شود. موارد كاربرد عبارتند از ايجاد موتاسيون (جهش)، محافظت از محصولات غذايي، كنترل، تقسيم كردن و از بين بردن آفات و ...
2-تكنيك هاي رديابي: با استفاده از عناصر راديواكتيو نشان دارو رديابي مواد نشان دار مطالعات در زمينه هايي نظير تغذيه گياهي و نيز بيولوژي گياهي انجام مي شود.
3- تفكيك تجزيه به روش اكتيو كردن: در اين تكنيك جهت تعيين عناصر موجود دريافت (كه ميزان آن كم و محدود مي باشد) استفاده مي شود. اين تكنيك به علت پر هزينه بودن در ايران انجام نمي شود.
دپارتمان هاي اصلي كشاورزي در آژانس بين المللي اتمي ايران:
1- ژنتيك و اصلاح نباتات: اندام هايي كه مورد پرتونگاري قرار مي گيرند شامل: بذر، جوانه، گياهچه و كالوس هستند. پرتودهي به طور تصادفي است.
2- خاكشناسي، حاصلخيزي و تغذيه گياهي: در اين روش از ايزوتوپ و راديوايزوتوپ ها استفاده مي شود. به عنوان مثال از فسفر 32 درصد خاك جهت چگونگ
ي رشد اندام گياهي، قارچ هاي ميكوريزا با اندازه گيري عنصر مذكور استفاده مي شود.
3- حضره شناسي و كنترل آفات: ابتدا حشرات مضر جمع اوري و تحت پرتو تابي قرار مي گيرد. سپس اين حشرات آزاد مي شوند پس از جفت گيري مي ميرند و نسل به وجود آمده عقيم مي باشد.
4- پرتودهي مواد غذايي: با استفاده از تكنيك هاي هسته اي، ماندگاري محصولاتي نظير توت فرنگي، قارچ و گوشت ا
فزايش يافته و از جوانه زني سيب زميني و پياز بدون ضرر جهت مصرف كننده جلوگيري مي شود.
5- بهداشت دام و فرآورده هاي دامي: بيشتر در تغذيه دام ها به كار مي رود. مانند نحوه گردش مواد غذايي در دام ها، نحوه استفاده عناصر موجود در علوفه توسط دام، مقاومت به بيمار مي باشد با استفاده از اين روش مشخص شده مواد موجود در پوستة تخم مرغ مربوط به 30 روز قبل از تخمگذاري مي باشد.
اثربخشي ترويج در توسعة كشاورزي:
1- آموزش و ترويج كشاورزي در پايه گذاري علمي و عملي تشكيلات جديد بخش گشاورزي با استراتژي مدرن در كوتاه مدت، ميان مدت و دراز مدت براي بخش كشاورزي بسيار مؤثر است و مي تواند ديد كشاورزان را نسبت به آينده اي روشن روشن براي فعاليتشان باز كنند.
2- مروجان با برقراري ارتباط با كشاورزان و مؤسسات عالي مي توانند باعث مشاركت هاي مردمي و سياستگذاري و نظارت و ارزشياب شوند و نقش سازنده اي در توفيق برنامه هاي آينده داشته باشند و به اين ترتيب مشكلات محلي را به راحتي ديده و براي حل آنها اقدام مي كنند.
3- توسعة كشاورزي به طور عمده نتيجة تأثير متقابل عامل ها، اقليم ها، سرمايه، فن اوري، كيفيت و كميت نيروي انساني برنامه كلان كشور، مديريت و از همه مهمتر سياستگذاري حمايتي در اين بخش است. بنابراين وجود مروجين كشاورزي به عنوان پل ارتباطي و انتقال دهندة اطلاعات لازم در زمينة جغرافيايي و همچنين نحوة استفاده از ماشين آلات مدرن و مديريت و چگونگي برقراري ارتباط با كشاورزان و تعليم آنها الزامي است.
4- با توجه به اينكه در قرن جديد توسعة كشاورزي فقط به اصل بازدهي متكي نيست و به اصل كارايي نيز وابستگي خواهد داشت و زماني كارايي داشتن به طور عالي امكانپذير است كه يك مروج كار آزموده تمام اطلاعات پيشرفتة علم كشاورزي را خالصانه در اختيار كشاورز قرار دهد و قدم به قدم در تمام مراحل عمليات كاشت، داشت و برداشت كشاورزرا همراهي كند و تمام اطلاعات جديد و دستاوردهاي جديد علم كشاورزي را در اختيار كشاورزان قرار دهد.
پيشنهادات:
1-بها دادن به بخش ترويج و آموزش كشاورزي و معرفي اين گرايش به عموم مردم مخصوصاً كشاورزان ساكن در روستا.
2- ارتباط هرچه بيشتر مروجين با مراكز تحقيقاتي پيشرفته از قبيل مراكز هسته اي و پژوهشكده هاي كشاورزي.
3- حمايت دولت از كشاورزان براي مكانيزه كردن كشاورزي.
4- تثبيت قيمت هاي محصولات كشاورزي براي سامان دادن به درآمد كشاورزان
5- حفظ و نگهداري افراد تحصيل كرده در زمينه گشاورزي پيشرفته و منع آنان براي فرار مغزها.
6- سرمايه گذاري دولت در راه اندازي مراكز تحقيقاتي پيشرفته.
7- اطلاع رساني كافي در مورد پيشرفتهاي علمي جهان توسط مروجان به كشاورزان.
فهرست منابع:
1- كشاورزي و صنعت، ماهنامه كشاورزي، سال پنجم، شماره 51.
2-مجد، فرامرز و محمدرضا اردكاني، 1382، تكنيك هاي هستهاي در علوم كشاورزي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
3- ماهنامة مروج، آذر 1381، وزارت جهاد كشاورزي، معاونت ترويج و نظام بهره برداري، شماره 29.
4- اردكاني، محمدرضا، 1381، مباحث نوين در كشاورزي، جزوة درسي، تهران، دانشگاه آزاد اسلامي علوم تحقيقات.
5- سيماي سازمان تحقيقات و آموزش كشاورزي، زمستان 1381.
6- ماهنامة كشاورزي، علمي، اقتصادي و انتقادي، خرداد ماه 1383، شمارة 294.
7-مجلة علمي پژوهشي علوم كشاورزي، سال نهم، شماره(1)، بهار 1382.
