بخشی از مقاله
چکیده
حکیم سعدالدین نزاري قهستانی، ازگویندگان بزرگ نیمه دوم سدة هفتم و آغاز قرن هشتم هجري است.ادب نامه نزاري یکی از آثار تعلیمی منظوم ادب فارسی است. شاعر در این کتاب براي تبیین اندیشه هاي اخلاقی خویش ازحکایت استفاده کرده است. حکایت پردازي، شگردي از داستان است که در متون ادب فارسی، ژانري عقیدتی به شمار میرود. پژوهش حاضر با هدف تحلیل و بررسی حکایات ادبنامه نزاري قهستانی از دیدگاه عناصر مهم داستانی - طرح، شخصیت، درونمایه، زاویه دید، صحنه، گفتوگو - انجام گرفته و همچنین چگونگی کاربرد عناصر داستان در ادب نامه مورد بررسی قرار گرفته است.
روش کار به صورت توصیفی و تحلیلی میباشد. نتیجه این پژوهش حاکی ازآن است که طرح ساده و تعداد شخصیتها در اکثر حکایتها محدود میباشد. زاویهدید، داناي کل و گفتگو یکی از عناصر اصلی پیشبرنده و ثابت حکایات است و زمان و مکان در اکثر حکایات ذکر نشده است. نزاري قهستانی، همه این عناصر داستان را در خدمت انتقال پیام اصلی حکایت به کار گرفته است و معمولاً ابیات پایانی حکایات در برگیرندة پیام اصلی داستان میباشد.
کلید واژه: نزاري قهستانی،ادبنامه،حکایات،عناصرداستان.
مقدمه
حکیم سعدالدین نزاري فوداجی بیرجندي قهستانی - - 645-721، از گویندگان بزرگ نیمه دوم سدة هفتم و آغاز قرن هشتم است. نزاري نام خاندان وي بوده است که سخنور نامبردار قهستان، آن را مانند نام هنري خویش به کار برده است - صفا،ج دوم،. - 129:1386 نزاري از نام نزار، فرزند مستنصر، خلیفه فاطمی اسماعیلی گرفته شده است. وي در جوانی به کارهاي دیوانی روي آورد و سفرهایی چند داشت، سرانجام به قهستان باز آمد، ازدواج کزد و صاحب فرزندانی شد. درگذشت او را به سال721 ه.ق نوشتهاند - محقق و سلامتآذر،. - 64:1385نزاري به سخن ساده و بی پیرایه و خالی از تکلّف گرایش دارد.
کلیات دیوان نزاري قهستانی مشتمل بر قصیده، غزل، ترکیب بند، ترجیع بند، قطعه و مثنوي هاي"دستور نامه"، "ادب نامه"، "اَزهر و مزهر" ،"مناظرة روز و شب" و مکاتبات منظوم است. کتاب ادب نامه، یکی از آثار نزاري قهستانی است که بر وزن شاهنامه حکیم فردوسی، در بحر متقارب و در دوازده باب سروده شده، و در اوایل سال695 هجري قمري، براي جلب توجه و عنایت شمس الدین علی شاه تقدیم کرده است. محتواي منظومه ادب نامه در بیان چگونگی رفتار وزیران و منشیان و دیگر درباریان در برابر شاه است و شاعر به توضیح آداب و رفتار درباري در جامعه فئودال عصرخویش می پردازد، ولی باز هم از بیان عقاید پیشرو خویش که در تضاد با آن آداب و عقاید است، غافل می ماند. نزاري در آغاز کتاب به حمد و ستایش خدا و پیامبر و آل او می پردازد و سپس حکایات جالب و خواندنی خویش را آغاز میکند .
پیشینه تحقیق:
تا کنون کتاب هاي زیادي در زمینه زندگی و آثار و سبک نزاري قهستانی نوشته شده است که از جمله این کتابها می توان به کتاب "تاریخ ادبیات ایران"، نوشته ذبیح ا.. صفا و کتاب "شاعران قهستان خراسان جنوبی از آغاز تا امروز"، تألیف حسین زنگویی اشاره کرد. در مورد عناصر داستانی مقالات زیادي نوشته شده است از جمله در مقاله اي با عنوان "بررسی عناصر داستانی در رمان نیمه غایب حسین سناپور"، این مقاله با تحلیل پنج عنصر داستانی - شخصیت،زاویه دید، درون مایه، موضوع و گفت وگو - ، به این نتیجه می رسد که این رمان را می توان در حیطه رمان هاي فرهنگی، اجتماعی و سیاسی قرار داد و عنصر گفت وگو بخش بسیار مهمی از رمان را تشکیل می دهد.
ابراهیم تبار و ابراهیم رضایی و رقیه شعبانپور، در مقاله اي دیگر با عنوان"مقایسه و بررسی عناصر داستانی شیر و نخجیران در مثنوي معنوي و کلیله و دمنه"،با بررسی عناصر داستانی قصه شیر و نخجیران در دفتر اول مثنوي و مقایسه آن با اصل آن در کلیله و دمنه به این نتیجه می رسند که مولانا یک مقلّد صرف نیست بلکه عناصري را به این قصه افزوده است که نه تنها آن را زیباتر کرده بلکه با به کار بردن این عناصر در قصه، آن را به داستان هاي امروزي نزدیک تر کرده است. تا کنون مقاله اي در باب تحلیل حکایات ادبنامه نزاري قهستانی از منظر داستانی نگارش نشده است
عناصر داستانی
داستان یکی از انواع ادبی است که از دیرباز مورد توجه آدمی بوده و در زندگی و تفکر بشر تأثیرات عمیق و ژرفی داشته است.»داستان - - storyروایت مرتب و منظم حوادث است،بیان تسلسل و توالی حوادث و اتفاقاتی است که در داستان رخ میدهد.بعد از فلان حادثه،دیگر چه اتفاقی افتاده است؟بعد چه شد؟ - «شمیسا،. - 178:1383هر داستانی به عنوان یک شکل هنري و ادبی داراي بخشها و عناصري است که پیکرة آن را به وجود میآورد و از سایر انواع ادبی متمایز میسازد.هنرمندي و خلاقیت داستاننویس در فرآیند تبدیل طرح به داستان نمود و ظهور مییابد.داستاننویس با برگرفتن عناصر داستان و تزریق آنها در ساختمان طرح،دست به کار آفرینش میزند.در واقع کاربست درست عناصر داستانی است که در جریان انتقال طرح به داستان، میان نویسندهاي متوسط و نویسندهاي خلّاق فاصله میافکند.
داستان چه نو، چه کهن،چه بلند و چه کوتاه اثري است هنري که انسجام خود را از عناصر ترتیب یافته در خود میگیرد.بدین معنی نمیتوان هیچ داستانی را بدون عناصر تشکیل دهندهاش تصور کرد.البته داستانهایی هستند که با عناصر قائل شدة منتقدان جدید ادبی همخوانی مطلق ندارند اما این بدین معنا نیست که این داستانها از عناصر داستانی کاملا تهیاند.در تقسیمبندي ادبیات داستانی به اصطلاحات قصه، رمانس، رمان و داستان کوتاه برمیخوریم.حکایت را به دلایلی از جمله حجم کم و محدودیت اشخاص میتوان در زمرة داستان کوتاه محسوب کرد.پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل عناصر داستانی - طرح،شخصیت، درونمایه،زاویه دید،صحنه و گفتگو - در حکایات ادبنامه میپردازد.
طرح
"طرح، نقل حوادث است با تکیه بر موجبیت و روابط علت و معلولی" - رضوانیان،. - 108:1389در داستان کوتاه طرح یا پیرنگ گسترش و پیچیدگی کمتري نسبت به رمان یا داستان بلند دارد. اما به هر حال هر طرح با واقعهاي که اغلب با پدید آمدن عدم تعادل در موقعیتی همراه است، شروع میشود. این واقعه در میانه بسط و گسترش مییابد و سرانجام در پایان به اوج خود میرسد. بنابراین ساختمان هر طرح براي انسجام و استحکام روابط مبتنی بر سببیت خود، که هویت طرح به آن روابط وابسته است، ناگزیر از کاربست عناصري است که بدون آنها طرح سست یا کمتأثیر خواهد بود. این عناصر را میتوان اینگونه دستهبندي کرد:
الف - شروع. ب - ناپایداري یا گرهافکنی. ج - گسترش. د - تعلیق. ه - گرهگشایی و پایان - مستور،. - 16:1379طرح حکایات ادبنامه عمدتا ساده است.دلیل سادگی طرح در این حکایات این است که نزاري بیشتر در پی القاء پیام و نتیجه اخلاقی و تعلیمی بوده است لذا چندان به طرح داستان نپرداخته است.
قوي همتی از رجال کبار که بر وعظ بردي به سر روزگار
به اصحاب تنبیه کردي مدام که از نفس باید کشید انتقام
بکوشید تا گر ز ساقیدور به نوبت رسد با شما جام جور
توانید در کام جان ریختن نه جستن به سستی، نه بگریختن
بر ابرو گره بستن از تلخ و شور نه مرديبود گر فقیري مشور
مگر شیخ را مادر اندر گذشت مزاج وقار و قرارش بگشت
