مقاله دست نویس های ارزشمند کتابخانه ملی قزاقستان

بخشی از مقاله

چکیده:

در کتابخانه ملی قزاقستان بیش از 100 نسخه خطی فارسی وجود دارد که قبلا آنها را جزو نسخه های عربی و ترکی قرار داده بودند. برخی از آنها دو زبانه - فارسی -عربی - یا فارسی - ترکی - است. حدودا نیمی از این دستخطها آثار ادبی و نیمی آثار دینی و مذهبی است. پیش از این تصور می شد که در قزاقستان دستخط فارسی با ارزشی نباشد در حالیکه در این کتابخانه نسخه های ارزشمندی از آثار نور الدین عبدالرحمان جامی، میرسیدعلی همدانی،امیرخسرو دهلوی، رشید الدین وطواط و ... وجود دارد که قطعا در آینده مورد توجه مصححان این آثار قرار خواهد گرفت. در میان آثار ادبی نسخه هایی از: گلستان سعدی ، دیوان حافظ ، دیوان بیدل، دیوان انوری، دیوان جامی و خمسه نظامی دیده می شود. همچنین نسخه ای از جامع الحکایات ، یک جنگ از اشعار شاعران مختلف ، اخلاق محسنی، کیمیای سعادت ، روضه الصفای خواند میر، محبوب القلوب در این کتابخانه موجود است. قدیمی ترین ذستخط فارسی تاریخ دار این کتابخانه ، گلستان سعدی در 225 ورق است که مورخ سال 867 ه. است. در این مقاله برای اولین بار چند نسخه خطی مهم فارسی موجود در این کتابخانه معرفی می شود که برای علاقمندان بسیار جالب است.

کلیدواژه ها: دستنویس، کتابخانه ملی، قزاقستان، فارسی، ادبی

مقدمه:

گورها خاموشند استخوانها خاموشند مومیایی ها خاموشند تنها کلام است که زنده است از تاریکیهای باستان ! به محور جهان تنها نوشته هاست که صدا می دهد و ما ثروتی بهتر از این نداریم و باید آن را حفظ کنیم حتی اندازه توانمان در روزهای سنگین و طاقت فرسا ثروت جاویدان ما سخن ماست. - ایوان بونین - 1 یکی از مواردی که در تعامل زبان و ادبیات فارسی با فرهنگهای دیگر قابل توجه است، وجود دستخطهایی به زبان فارسی است که از روزگاران گذشته در نواحی مختلف جهان وجود دارد. این نسخه ها در بردارنده بهترین آثار شاعران، نویسندگان، دانشمندان و نوابغ دوره های گذشته است و مملو از فرهنگ پرمایه اسلامی و ایرانی است. با وجود اینکه در سالهای اخیر تلاشهای گسترده ای در جهت احیای این دستخطها صورت گرفته لکن هنوز هزاران اثر از این نوع در کتابخانه ها وجود دارد که نه تنها تصحیح نشده بلکه فهرستی از آنها نیز تهیه نشده است.

ورارود و نسخه های خطی فارسی:

یکی از حوزه هایی که مردمانش قرنها به زبان فارسی سخن می گفته اند و شاعران و نویسندگان نیز آثارشان را به این زبان شیرین می سروده و می نوشته اند، حوزه ماوراء النهر و ترکستان است. در این مناطق امروز نیز عده بسیاری با زبان فارسی مانوس هستند و کتابخانه هایی وجود دارد که مملو از دستخطهای فارسی است. چنانکه در کتابخانه های: دوشنبه، تاشکند، سن پطرزبورگ، مسکو، غازان، باکو، ایروان، تفلیس و ... هزاران دستخط ارزشمند فارسی موجود است. به عنوان نمونه تنها در کتابخانه دستنویسهای تاشکند 43000 نسخه خطی فارسی وجود دارد که 39000 آن به زبان فارسی است. قزاقستان یکی از کشورهای این ناحیه است که هرچند امروز فاصله زیادی از ایران دارد لکن تاثیر زبان و ادب فارسی در آن کاملا نمایان است و مشترکات فرهنگی زیادی بین ایران و آن کشور وجود دارد.

نسخه های خطی فارسی کتابخانه ملی قزاقستان:

در کتابخانه ملی قزاقستان بیش از 100 نسخه خطی فارسی وجود دارد که قبلا آنها را جزو نسخه های عربی و ترکی قرار داده بودند. برخی از آنها دو زبانه - فارسی -عربی - یا فارسی - ترکی - است. حدودا نیمی از این دستخطها آثار ادبی و نیمی آثار دینی و مذهبی است. پیش از این تصور می شد که در قزاقستان دستخط فارسی با ارزشی نباشد در حالیکه در این کتابخانه نسخه های ارزشمندی از آثار نور الدین عبدالرحمان جامی، میرسیدعلی همدانی،امیرخسرو دهلوی، رشید الدین وطواط و ... وجود دارد که قطعا در آینده مورد توجه مصححان این آثار قرار خواهد گرفت. در میان آثار ادبی نسخه هایی از : گلستان سعدی ، دیوان حافظ ، دیوان بیدل، دیوان انوری، دیوان جامی و خمسه نظامی دیده می شود. همچنین نسخه ای از جامع الحکایات ، یک جنگ از اشعار شاعران مختلف ، اخلاق محسنی، کیمیای سعادت ، روضه الصفای خواند میر، محبوب القلوب در این کتابخانه موجود است. قدیمی ترین ذستخط فارسی تاریخ دار این کتابخانه ، گلستان سعدی در 225 ورق است که مورخ سال 867 ه. است. همچنین در این کتابخانه 93 دستخط عربی موجود است که 23 عدد از آنها قرآن یا جزئی از قرآن است. دربین نسخه های عربی ، قدیمی ترین دستخط،، نسخه ای است مورخ 730 ه. که شامل خطبه های عقد و نیز احادیث و روایات است و 1000 ورق دارد. این کتابخانه 31 دستخط ترکی نیز دارد.

نسخه های خطی جامی در کتابخانه ملی قزاقستان:

هزار سال پیش ، عالم بزرگ ابوریحان بیرونی نوشته بود : »اطلاعات کتب یکی از انواع اطلاع است ولی بی تردید از بهترین نوع اطلاع است که قابل قیاس با انواع دیگر اطلاع نیست . چرا که اگر از برکت نوشته های اهل قلم نبود ما اطلاعی درباره اقوام مختلف نداشتیم - « بیرونی، - 57 :1963 نزدیک به 12 قرن است که تاریخ ادبیات و زبان فارسی نو وجود دارد و تقریبا 11 قرن ادبیات فارسی به صورت دست نوشته ها وجود دارد. به قول ایران شناس معروف الگ آکیموشکین " می توان گفت که همه کلام فارسی با همه زیبایی و رنگارنگی و با محتوای بسیار عمیق که تا روزگار ما رسیده است، از صفحات آن ادبیات تا روزگار ما حماسه بی نظیر و شعر پرآوازه ، حکایات فراوان و حتی فرمولهای ریاضی ، اطلاعاتی در علم نجوم ، کتب در زمینه پزشکی ، نظامهای فلسفی و عرفانی، حقیقت تاریخ و تخیل عمیق شاعرانه از برکت میراث مکتوب فارسی تا روزگار ما رسیده است." - آکیموشکین، - 74: 2004

پژوهش دست نوشته ها به ما کمک می کند به بسیاری از مسائل روشنی بخشیم که در باره آنها یا هیچ چیزی معلوم نیست یا به ندرت در نوشته ها اشاره شده است. با مطالعه و تدوین فهرستهای مربوط می توان به بسیاری از سوالهای جالب پاسخ داد. سوالهایی امثال: سطح سواد جامعه ،توسعه کتاب ، معروفیت بعضی از انواع علوم، معروفیت آثار ادبی و یا مکتب ادبی ، تناسب ادبیات دنیوی و مذهبی و... .برای مثال پس از انکه احمد منزوی در سال 1971 فهرست معروف کتابهای خطی فارسی را تهیه نمود - هرچند این فهرست را به هیچ وجه نمی توان فهرست کامل نسخ فارسی نامید. - که در آن 60000

دستنویس فارسی را فهرست کرده است، برخی از علما بر اساس این فهرست ، مسائل فوق را بررسی کرده یا درباره آنها نظر داده اند. در این مدت فهرستهای فراوانی در کشورهای مختلف از جمله : ایران ، هند، ترکیه گرفته تا کشورهای سابق شوروی و اروپا فهرست نویسی شده اند. البته هنوز تعداد فراوانی از دستنوشته ها در کلکسیونهای خصوصی وجود دارد که بسیاری از محققان از آنها آگاه نیستند. نسخه های خطی از یک سو نتیجه فعالیتهای فرهنگی جامعه بشری، از سوی دیگر ابزاری است که به توسعه فرهنگ و معنویت جامعه کمک می کند. در این راستا نسخ خطی نقش بسیار موثری در حیات اجتماعی جامعه ها داشته اند. یکی از گنجینه های گرانبهای قزاقستان که متاسفانه به سبب عدم فهرست برداری علمی تاکنون در دسترس محققان نبوده است، فهرست نسخه های خطی است که در کتابخانه ها و موزه ها از جمله در کتابخانه ملی قزاقستان ، کتابخانه مرکزی علمی وزارت آموزش و علوم قزاقستان، در موزه های آلماتی، چیمکت، سیرم ، طراز، قزل اورده، سیمی پلاسیک و... همچنین در کلکسیونهای خصوصی - از جمله کلکسیون آزاد اکیم بک در آلماتی - وجود دارد. این دستنوشته ها دارای ارزش مهم برای مطالعه تاریخ ، فرهنگ و ادب منطقه می باشد. بیهوده نیست که در میان محققانی که با نسخ خطی سر و کار دارند عقیده ای رایج است که گویا در قزاقستان هیچ دستنوشته مهمی وجود ندارد. هنگام مطالعه دستنوشته های کتابخانه ملی جمهوری قزاقستان ما به نسخی برخوردیم که دارای اهمیت زیاد بودند .

برای مثال وقتی ما به یک دستنوشته روبرو شدیم که روی جلد آن نصاب الصبیان ابونصر فراهی بود ، غیره منتظره معلوم شد که در داخل این جلد، 9 کتاب مستقل که هر کدام در نوع خود دارای اهمیت ویژه ای بوده اند نگهداری شده است. در این مجموعه، رساله های ارزشمندی در زمینه عرفان ،دین، ادبیات فارسی نگهداری شده اند از جمله می توان در باره دستنوشته کتاب تحفه الاحرار از شاعر و عارف قرن 15میلادی جامی یادآور شد . ما فکر می کنیم که این دستنوشته قدیمی ترین دست نوشته آثار عبدالرحمن جامی است. محققاتی که تمام عمر را به مطالعه آثار جامی بخشیده اند . - از جمله مرحوم افصح زاد وحسین تربیت - و اغلب منابع موجود را به تحقیق کشیده اند که در گنجینه های دنیا محفوظ است، از وجود این نسخه هیچ آگاهی نداشتند. در حالی که دست نوشته مذکور 23 سال قبل از مرگ او در شهر بلخ کتابت شده است و دست روزگار این دستنویس گرانبها را از طریقی به شهر آلماتی آورده و هم اکنون در این کتابخانه نگهداری می شود .

جای تعجب است که به اصطلاح محققانی که دستنوشته های این کتابخانه را لیست کرده اتد و بدون تردید آن را ورق زده اند ، درباره این دستنوشته آورده اند که کتابی دینی است به جای آنکه نام آن را مشخص کنند و نام مولف و سال کتابت را . در همین مجموعه ، دستنوشته منحصر به فردی وجود دارد که دیوان امیر خسرو دهلوی است و همچنین متنی نادر از گلستان سعدی که در حواشی آن تعایبر و مصطلحات عرب را به زبان فارسی شرح و توضیح داده است . در کتابخانه ملی قزاقستان همچنین دو دستنوشته بسیار قدیمی از نفحات الانس جامی است که یکی در سال 883/1501 ه . یعنی 15 سال قبل از مرگ شاعر کتابت شده است . در باره موجودیت این نسخه محققان آثار جامی هیچ اطلاعی نداشتند . زیرا تا همین اواخر قدیمی ترین نسخه خطی نفحات الانس ، نسخه محفوظ در انستیتوی نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند محسوب می شد که سال کتابت آن 901 می باشد. بدین طریق دستنوشته تا شکند 18سال بعد از نسخه محفوظ در آلماتی کتابت شده است .

همچنین یکی دیگر از دستنویسهای نفحات الانس در گنجینه کتابخانه ملی قزاقستان که بسیار خوب حفظ شده و با خط زیبایی کتابت شده و در حواشی آن شرح و توضیحاتی وجود دارد. ولی متاسفانه این دستنوشته آخر ندارد و سال کتابت آن معلوم نیست. ولی خط و کاغذ این دستنوشته گواه بر آن است که دستنوشته ای قدیمی است . بدون تردید هر دو نسخه نفحات الانس جامی که در این کتابخانه نگهداری می شود و بسیار ارزشمند و در واقع بی نظیر هستند، ضروری است که این نسخه ها را به صورت فاکسیمیلی انتشار نمایند و بر اساس نسخه های موجود در جهان، متن انتقادی جدیدی تهیه کنند . شک نیست که چنین اقدام مهمی نه فقط در تحقیق آثار جامی اهمیت دارد، بلکه عموما "