بخشی از مقاله
چکیده
توجه به متن، به دور از عوامل برون متنی از دغدغهای عدّهای از ناقدان بوده که در اوایل قرن بیستم در آرای فرمالیستهای روسی به صورت نظریهای مدوّن نمود پیدا کردهاست. در این پژوهش، جنبههایزیباشناختیِ کتاب ترجمهی کلیله و دمنه اثر نصراالله منشی با توجّه به مهمترین مؤلفههای فرمالیسم یعنی آشناییزدایی و برجستهسازی - قاعدهافزایی و هنجارگریزی - و توجّه به خودِ متن، به دور از مسائل بیرونیِ اثر، و بر اساس مؤلّفههای روایی فرمالیستی و عناصر داستانیِ آن مورد بررسی قرار گرفته است.
دستاورد این بررسی حاکی از آن است که از میان عناصر برجستهساز، توازن واژگانی، بالاترین بسامد و توازن نحوی، پایینترین بسامد را احرازکرده است. در بخش هنجارگریزی نیز هنجارگریزی معنایی و بهویژه تشبیه بیشترین بسامد را در این اثر، داراست. در میان انواع عناصر داستانی، شخصیّتپردازی، مهمترین عنصر داستانی است که در این اثر روایی-تعلیمی سنتی مورد توجه منشی قرارگرفته است و عنصر زمان، کمترینترین توجه نویسنده را به خود جلب کرده است.
1. درآمد
یکی از مهمترین متون ادبیات تعلیمی و روایی جهان و ادب فارسی، کتاب کلیله و دمنه است. این اثر که منشأ آن به کتابهای مهابهاراتا و پنج تنترا میرسد، از زبان سنسکریت به زبانهای گوناگونی چون: سریانی، پهلوی، عربی، فارسی،انگلیسی و... ترجمه شده است. آنچه در ایران مورد اقبال همگان قرار گرفته ترجمهی ابوالمعالی نصراله منشی از کلیله و دمنه عربی است که به دست عبدالهبن مقفّع در قرن دوم هجری از زبان پهلوی به عربی ترجمه شده است.
ترجمهی عربی ابن مقفع چنان بیهمتاست که به سبک آن، سبک مولّد و زایا نام نهادهاند. نصراله منشی ترجمهای آزاد از کلیله و دمنهی ابن مقفّع را در میانهی قرن ششم - - 6412 یه عمل آورد. داستانهای کلیلهی منشی، گاه در جامعهی انسانی اتفاق میافتد، گاه حیوانی و گاه تلفیقی از این دو جامعه است. اثری تمثیلی که بیشتر حکایتهایش از زبان حیوانات، نقل شده است و به آن افسانهی تمثیلی »فابل« نیز میگویند. کلیله و دمنه تحت تأثیر شیوههای قصّهپردازی هندی، بیشتر شخصیتهای آن در عالم حیوانات میگذرد و متأثّر از مهابهاراتا دارای شیوهی حکایت در حکایت است. »
از نظر کاربرد سجعهای مختلف، استفاده از اشعار و امثال و در بعضی موارد، اطناب در کلام، میتوان کلیلهو دمنه را مقدّمهی نثر مصنوع دانست« - صفا، » . - 336 :1378افسانههای کلیله و دمنه را برهمنی به نام »بیدپای« به اشارهی رأی هند »دابشلیم«، برای او روایت کرده است. در حقیقت پیوند این قصّهها با یکدیگر، همین وحدت راوی و مخاطبِ اوست. قصّهها درهم بافته و تودرتو است و این خود یکی از ویژگیهای داستانهای قدیم هندی است« - یوسفی،. - 148 :1367 با اینکه کلیله و دمنه مهمترین اثر تعلیمی است، یکی از مهمترین آثار قصهنویسی در ادبیات کلاسیک فارسی نیز به شمار میآید. کلیله و دمنه به لحاظ داشتن متنی مسجّع و موزون، همچنین به دلیل وجود آرایههای معنوی در آن، از جمله آثاری است که علاوه بر تحلیل آن در چهارچوب مؤلّفههای روایی فرمالیسم، میتوان آن را به لحاظ عناصر برجستهساز - قاعدهافزایی و هنجارگریزی - نیز بررسی کرد.
.2 پیشینه و ضرورت تحقیق بررسی و نقد فرمالیستی برروی بعضی آثار ادبی انجام گرفته است. از جمله:
-1 پایاننامهای با نام »نقد صورتگرایانهی حکایات مثنویتوسّط« ثریّا مؤمنی به راهنمایی دکتر ابوالقاسم قوام در دانشگاه فردوسی مشهد انجام گرفته که در آن ویژگیهای موجود در حکایات مثنوی بررسی شده است.
-2 در دانشگاه مازندران پایاننامهای با عنوان »نقد فرمالیستی بر حکایات گلستان سعدی« از قاسم صالحیفر به راهنمایی دکتر غلامرضا پیروز تألیف شده که در آن عناصر داستانی گلستان از دیدگاه فرمالیستی تحلیل شده است.
-3 بررسی» قصاید خاقانی بر اساس نظریّهی فرمالیستی« پایاننامهی دیگری در دانشگاه مازندران است که توسط مریم شاگردموتاب با راهنمایی دکتر حسین حسنپور آلاشتی نوشته شد و پژوهشگر در آن به بررسی عناصر قاعدهافزا و هنجارگریز بر اساس نظریّهی فرمالیسم پرداخته است.
» -4گمشدهی لب دریا« تألیف دکتر تقی پورنامداریان به صورت و ظرایف هنری و معنی و زمینههای آن در شعر حافظ اشاره کرده، آنگاه به تأویل و تفسیر نخستین غزل دیوان شاعر پرداخته است.
-5 مقالهای با عنوان »بررسی جنبههای زیباشناختی »معارف« ازدیدگاه صورتگرایی - فرمالیسم - « از دکتر تقی پورنامداریان در فصلنامهی پژوهشهای ادبی، شمارهی4، به چاپ رسیده است که مؤلّف به بررسی عناصر بلاغی و تشبیهات و ... در معارف بها ولد از منظر فرمالیسم پرداخته است.
-6 مقالهای با عنوان »تباین و تنش در ساختار شعر نشانی« سرودهی سهراب سپهری از دکتر حسین پاینده در نشریّهی دانشکدیه ادبیّات تبریز به چاپ رسیده است که نویسنده در آن به انسجام و وحدت انداموار اجزای شعر اشاره کرده و صنایع بدیعی و لفظی را القا کنندهی تباین و تنش دانسته که شاعر از آنها برای ایجاد انسجام در شکل شعر استفاده کرده است.
-7 حسین پاینده در کتاب »گفتمان نقد« به بررسی شعر »دریا« سرودهی دکتر شفیعی کدکنی پرداخت. او بنای شعر وی را بر تباین میداند و آن را تحلیل میکند.
-8در نشریّهی پژوهشهای ادبی مقالهای با عنوان »هنجارگریزی نوشتاری در شعر امروز« از مریم صالحینیا چاپ شده است که یک گونه از ابزار آفرینش شعر محسوب میشود.
