بخشی از مقاله
از موضوعاتی که دامنه گسترده و دفتر »پربرگی« در تحقیقات »حافظ پژوهی« یا »حافظ شناسی« در حوزۀ مقالات دارد، مبحث »شرح ابیات دیوان حافظ« است. از دلایل رویکرد فراوان نویسندگان به این موضوع، میتوان به »ایهام« یا به قول برخی محققان، »دیریابی« و »دشواری« موجود در این ابیات اشاره کرد؛ به گونه ای که باعث شده گاهی دربارۀ شرح بیتی از دیوان حافظ مقالات متعددی نوشته شود. در برخی از این مقاله ها فقط یک بیت حافظ شرح شده است و در برخی دو بیت یا بیشتر.
برخی از این نوع شرح ها به شکل مقاله نیستند؛ بلکه یادداشت هایی در حاشیه ابیات هستند، مانند یادداشت های دکتر زرینکوب با عنوان »در حاشیه دیوان حافظ« که در آن به شرح تعداد درخور توجهی از ابیات پرداخته شده است. یا حاشیه هایی که در چاپ های متعدد دیوان حافظ آورده شده و سپس به صورت کتابی مجزا چاپ شده اند - یادداشت های قاسم غنی - یا حاشیه هایی که برخی همچون انجوی شیرازی در حاشیه دیوان حافظ تصحیح خود نوشته اند که البته اینگونه حواشی، بیشتر درقالب تذکر یا نظر نویسنده یا مصحح دربارۀ بیت - گاهی واژهای و گاه قرائتی و گاه توضیحی - است تا شرح کامل.
بااینحال تعدادی از ایننوع حواشی که دربارۀ برخی ابیات جنجالی آمده، مفصل است؛ مانند:پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاک خطا پوشش باد ۶٨ __ حافظ پژوهی/ دفتر هجدهم به همین دلیل نوعی شرح تکبیت درنظر گرفته شده اند و در تحلیل و بررسی شرح ابیات مذکور در این تحقیق به آنها نیز مراجعه شده است. همانطورکه در سطرهای پیشین آمد، در شرح برخی ابیات تاکنون حاشیه یا مقاله های بسیار نوشته شده و آنها را به »ابیاتی جنجالی« تبدیل کرده است.
بهاءالدین خرمشاهی، از حافظ پژوهان بنام، معتقد است که حافظ در کل سه بیت جنجالی بیشتر ندارد که به ترتیب عبارت است از:
١. پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد
٢. ماجرا کم کن و باز آ که مرا مردم چشم خرقه از سر به در آورد و به شکرانه بسوخت
٣. عبوس زهد به وجه خمار ننشیند مرید خرقه دردی کشان خوش خویم
اما ایشان درعمل به شرح برخی ابیات دیگر در مقام »ابیات دشوار حافظ« ١ پرداخته است.دلایل پرداختن به شرح برخی ابیات حافظ همان گونه که گفته شد، برخی ابیات حافظ که ما در این تحقیق به دو نمونه از آنها اشاره میکنیم، بارها شرح شده اند.٢ باتوجه به نوع شرح ها، برخی دلایل پرداختن به شرح اینگونه ابیات حافظ به قرار زیر است:
١. در برخی نمونه ها دلیل تعدد شروح، اختلاف در قرائت٣ یا اختلاف نسخ بوده است:۴ نمونهای از ابیاتی که دلیل اختلاف شرح، بیشتر اختلاف نسخ است:
معاشران گره از زلف یار باز کنید
ُشبی خوش است بدینِقصه/ قصه/ وصله اش دراز کنید
محل اختلاف، بیشتر در بارۀ واژۀ »قصه« در مصرع دوم است که برخی شارحان یا مصححان باتوجه به ُ دلایلی ازجمله همخوانی واژهها یا رعایت اصل تناسب میان آنها و... »قصه«، برخی »وصله«، برخی
ُ »قصه« و حتی »رشته و حیله« را برگزیده و مرجح دانسته اند که البته در نسخه های متفاوت این قرائتها آمده است.۵ یا بیت:
ُ در او شرار چراغ سحرگهان گیرد
نکال شب که کند در قدح سیاهی مشک
در برخی نسخه ها به جای »نکال«، »زگال« آمده است. شایان ذکر است قزوینی در حاشیه دیوان حافظ - قزوینی غنی - نوشته است که منظور از »نکال« دریافت نشد و شاید تصحیفُ»زگال« باشد که همان دلایل شرح متعدد برخی از ابیات حافظ: با تحلیل و بررسی شروح دو بیت جنجالبرانگیز 87 _»ذغال« است و بعد از او همین نکته سبب اختلاف نظر شارحان در شرح بیت شده است.
۶ همچنین َ٧برخی مصرع اول بیت را چنین قرائت کرده اند: »نکال شب که کند قدح در سیاهی شب.« به نظر این دسته از شارحان با این قرائت بیت از ابهامی که بر آن سایه افکنده است، بیشتر بیرون میآید.٢. تعدد شروح بهدلیل ابهام یا تعقید موجود در خود بیت بوده است؛ مثلا در ابیات زیر ازنظر شارحان تعقیدی وجود دارد که بیت را مبهم کرده است: سمند دولت اگرچند سرکشیده رود ز رهروان به سر تازیانه یاد آرید
در بیت بالا »به سر تازیانه یادکردن« به نظر شارحان عبارت مبهمی رسیده و آنان را برای برطرف کردن این ابهام برانگیخته است. یا در بیت دیگر: بیا که پردۀ گلریز هفتخانه چشم کشیدهایم به تحریر کارگاه خیال
در وصف و شرح واژه های »پرده«، »گلریز«، »هفتخانه چشم«، »کارگاه«، »خیال«، »تحریر« و... در محور همنشینی، معانی و نکته های متفاوت نوشته و تأکید شده که بیت دارای »ابهام معنایی« است.٨ ٣. و مهمتر از همه اختلاف دیدگاه شارحان در قرائت و شرح بیت است که برخی با دیدگاه عرفانی،برخی با دیدگاه کلامی و برخی هم با دیدگاهی فلسفی ابیات را شرح کردهاند.
نکته دیگر نوع شروح است. در شرح ابیات معمولا با چند گونه شرح روبه رو هستیم، ازجمله: الف. شروحی که در هر بیت تنها به ذکر واژه های کلیدی و شرح و بسط بیت و ابیات مشابه باتوجه به واژه و واژه های مذکور پرداخته شده است. ب. شروحی که با ذکر برخی نکات دستوری بیت و با تکیه بر نکات یادشده، نوشته شده است.
ِ - تعداد این دسته از شروح به نسبتِ دیگر شروح کمتر است. - پ. شروحی که در آنها با تکیه به نکات تاریخی - مستند یا غیرمستند - از زندگانی حافظ، به شرح بیت پرداخته شده است؛ یعنی شارح بیت را مرتبط یا در اشاره با واقعه خاصی از زندگی حافظ دانسته و ذیل شرح بیت آن واقعه یا وقایع را ذکر کرده است.
ت. شروحی که از نوع تفسیر بیت با دیگر ابیات مشابه موجود در دیوان حافظ است؛ یعنی در شرح، بر شواهدی از شعر حافظ یا پیشینه ادبی پیش از او تکیه شده است. شایان ذکر است در این نوع شرح ها تکیه بر مشابهت های کلامی و معنایی شواهد شعری است.
