مقاله دیدگاه مطهری نسبت به بیتی بحث برانگیز از حافظ

بخشی از مقاله

چکیده

جهان آفرینش و مسائل پیرامون آن از آغاز توجه انسانها را به خود مشغول داشته است و توجه به این مسئله در تمامی آثار به جا مانده از متفکّران، حکما، فلاسفه و شعراي دورههاي قبل به چشم میخورد. یکی از شاعرانی که به این مهم توجه داشته و نکاتی دربارة آن بیان میکند، لسانالغیب حافظ شیرازي است. پژوهش حاضر بررسی بیتی بحثانگیز از حافظ است که از آغازین سالها پس از سرودهشدن آن، توسطپژوهشگران تا روزگار معاصر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است:»پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاك خطا پوشش باد« یکی از تحلیلگران این بیت، استاد شهید مرتضی مطهري است که این نوشتار به بررسی این بیت ازدیدگاه وي اختصاص دارد و مهمترین موضوعاتی را که استاد مطهري در تحلیل این بیت به آن اشاره کردهاند در قالب عدل الهی، لزوم وجود شر و نظام احسن بیان میشود. این بررسی نشان خواهد داد که جامعترین و کاملترین تفسیر ارائهشده از این بیت متعلق به استاد مطهري است.

کلیدواژهها: شهید مطهري، حافظ، عدل الهی، نظام احسن.

مقدمه

غزل یکی از مهمترین قالبهاي شعر غنائی در ادب فارسی است، اما همیشه بیانگر مضامین عاشقانه نیست، بلکه گاهی »شامل مضامین اخلاقی و دقائق حکمت و عرفان و قلندریات و مسائل سیاسی نیز میشود« - رستگار فسائی،. - 510 :1380 حافظ نیز یکی از بزرگترین غزلسرایان فارسی است که در شیوة غزلسرائی بویژه غزليها سبک عراقی، رقّت و لطافت غزل وي زبانزد است. او »فرزانهاي است داراي اندیشههاي عمیق حکمی و عرفانی و احساسها و عواطف ژرف انسانی« - خرمشاهی، - 265 : 1379 که مطالب عارفانه و عاشقانه در غزل او به عالیترین وجهی در هم آمیخته است - شمیسا،» - 123 :1362بسیاري از ابیات حافظ مطبقاند، مانند هايباغ معلّق بابل و هر طبقهاي براي خود جایگاهی دارد« - اسلامیندوشن، - 237 : 1374

و به همین دلیل است که غزل وي را »مظهر لطیفترین اندیشههاي عرفانی« - خطیبرهبر، - 27 :1388 تفکّرو» در آثار او را مانند شرکت در کشف یک راز« - فضلینژاد، - 112 :1379 دانستهاند.چیستان آفرینش و سرّالاسرار هستی از جمله مهمترین معماهاي مطرحشده براي انسانها در همه دورهها بوده است، معمایی که انبیاء از سرچشمه الهام، حکیمان با چراغ خرد و از راه استدلال و عرفا و متصوفه بارجوع به خویشتن و درون خویش از راه کشف و شهود سعی در حل آن نمودهاند - انزابینژاد،. - 6 :1385 حافظ نیز از جمله عرفاییست که در غزلهایش توجه به این معماي حلنشده را نشان داده است.در این پژوهش بحث دربارة یک غزل حافظ نیست، بلکه بیتی از حافظ که تاکنون بحثهاي بسیاري دربارة آن صورت گرفته و مفسران زیادي آن را تأویل نمودهاند، بررسی میشود:»پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاك خطاپوشش باد« - حافظ، - 84 :1384

این بیت از بحثانگیزترین اشعار دیوان حافظ است »زیرا که با فاصله زمانی اندکی پس از درگذشت شاعر در شرح و تأویل آن رسالههایی تدوین شده و تا این زمان نیز همچنان در کانون توجه مفسران و پژوهشگران بوده است« - بزرگ بیگدلی،. - 29 :1385قدیمیترین شرح این بیت ، شرح ملاجلالالدین دوانی کازرونی - 908-830 ه .ق - و تازهترین شرح ارائهشدة آن از تقی پورنامداریان - - 1382 است و نگاه هر کدام از پژوهشگران به این بیت با هم متفاوت است و در واقع »در برخورد با این بیت شگرف است که پیچیدهترین مباحث فلسفی در کلام حافظ مجال بیان پیدا میکند« - زرینکوب،. - 137 :1377یکی از تحلیلگران معاصر این بیت، استاد مطهري است که به نکات قابل تأملی دربارة این بیت که مدنظر حافظ بوده است اشاره میکند.

این پژوهش سعی دارد با شیوة توصیفی و تحلیلی و مقایسه نظر بیانشدة استاد مطهري با سایر مفسران، به تبیین این مسئله بپردازد که چه موضوعی در آن نهفته است که آن را چنین سؤالبرانگیز ساخته و نظر پژوهشگران را به خود معطوف داشته است و آیا حافظ طی این بیت به امر خلقت اعتراض میکند؟ نتیجه این بررسی نشان خواهد داد که بهترین نظر بیانشده دربارة این بیت از استاد مطهري است.این نوشتار محوريترین مضامینی را که شهید مطهري پیرامون این بیت مطرح میکند در سه دسته عدل الهی، شرور و نظام احسن تقسمبندي میکند:

-1 عدل الهی

یکی از صفات خداوند در قرآن کریم صفت عادل میباشد و از جمله راههاي درك کامل این صفت تأمل در جهان پیرامون است. »عدل الهی یعنی اعتقاد به اینکه خداوند چه در نظام تکوین و چه در نظام تشریع به حق و عدل رفتار میکند و ظلم نمینماید« - مطهري،بیتا: . - 136 یکی از اصول پنجگانه دین در مذهب شیعی عدل است و آن را »زیربناي جهان« وبارزترین» شاخصه تفکّر شیعی« خواندهاند - طغیانی، - 2369 :1385 و »قرآن کریم نیز عدل را ترازوي خدا در امر آفرینش میداند: لو السماءرفعها و وضع المیزانل و در ذیل همین آیه است که رسول خدا فرمود:بالعدل قامت السموات و الارضل »آسمانها و زمین به عدل برپاست« - مطهري،. - 36 :1361

»هرچه هست از قامت ناسازي اندام ماست بحث دربارة عدل الهی در شرق و غرب جهان پیشینهاي کهن دارد. از نظرگاه استاد مطهري عدل اساس آفرینش است و »در قرآن از توحید گرفته تا معاد و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت و از آرمانهاي فردي گرفته تا هدفهاي اجتماعی همه بر محور عدل استوار شده است و عدل به مفهوم اجتماعی هدف نبوت و به مفهوم فلسفی مبناي معاد است« - همان:. - 38 استاد مطهري یکی از مسائل مطرحشده در این بیت را از نظر حافظ، مسئله عدل الهی میداند، وي »خطا نرفتن بر قلم صنع« را شیوة حافظ براي تأکید و یادآوري اصل عدالت الهی میداند که اعتقاد به آن را در میان شیعه و معتزله، »اعتقاد به اصل آزادي، مسئولیت و سازندگی انسان« است - مطهري،بیتا:. - 137 خداوند در دادن و ندادن نعمتهایش اصل عدالت را رعایت کرده است و براي همین خویش را در قرآن عادل میخواند.

»عدالت از شئون فاعلیت خداوند یعنی صفات فعل است نه از صفات ذات« - مطهري، - 71 :1361 و ما از فعل خداوند یعنی »صنع او« به عدالت حق پی میبریم.پژوهشگران در شرح بیت موردنظر از خود حافظ یاري گرفتهاند؛ خرمشاهی پاسخ کلید حل معماي بیت »پیر ما گفت...« را در این بیت نهفته مییابد:ور نه تشریف تو بر بالاي کس کوتاه نیست« - حافظ، - 59 :1384یعنی عیب و نقصانی اگر هست از سوي موجودات و استعداد آنهاست و در واقع موجودات لیاقت دریافت مواهب حق تعالی را نداشتهاند، نه این که خداوند آن مواهب را از آنها دریغ کرده است. »عدل به معنی تناسب و توازن از شئون حکیم بودن و علیم بودن خداوند است« - مطهري، - 61 :1361 و اگر عیب و نقصی نهاده است، این عیوب اصل عدالت را زیر سؤال نخواهد برد.

-2 لزوم وجود شر

شر و بدي در این پژوهش به خطا و نقص تعبیر میشود. به راستی چرا در جهانی که خداوندي قادر آن را آفریده و توانائی آن را نیز داشته که آن را عاري از نقص بیافریند، خطا و شر و نقص وجود دارد؟ درد و رنج، مرگ و میر، جهل و جنایت، سیل و سرطان، ظلم و ستم ... چرا در جهان مشاهده میشود؟ آیا وجود شر در جهان با عدل الهی سازگار است؟ مسأله شر در آفرینش از دیرباز در ادیان مختلف و براي متکلمان و فلاسفه مطرح بوده است. وجود شر و لزوم آن از دیدگاه حافظ و مطهري در جهان آفرینش انکارناپذیر است. همانگونه که قرآن نیز به این اصل اشاره میکند: للو کان فیهما آلهه الا ا... لفسدتال . - 23 /21 - بعضی از پژوهشگران و مفسران این بیت معروف حافظ، بر این باورند که حافظ به خطاپذیر بودن صنع خداوند اعتقاد داشته است از آن جمله میتوان به دشتی - 164 :1364 - و جمالزاده - 95 :1379 - اشاره کرد.