بخشی از مقاله
چکیده:
انسانهای اولیه بنا به دلایل فراوان برای خدا یا خدایان و... به انحاء مختلف قربانی میکردند. این قربانیها علیرغم اشتراک در اساس و بنمایه، در طول ادوار مختلف مانند هر چیز دیگری، دچار دگردیسیهایی شدهاند. در این مقاله سعی شدهاست از منظر اساطیر و ادیان به موضوع قربانی نگریسته شود و شباهتها و اختلافهایی که در اجرای قربانی در ادیان مختلف و اساطیر وجود دارد به طور مختصر بیان شود. علاوه بر این سعی شدهاست، به دلایل و عوامل پارهای از تحولات قربانی در ادیان و اساطیر، پرداخته شود. سیر دگرگونیها در قربانی، همگام با رشد و ترقی انسان ها، و دید آنها نسبت به موجودات ماورایی و در رأس آنها خداوند، انجام پذیرفته است. به طوری که قربانیهای خونی و گیاهی به مرور زمان جای خود را به قربانیهای نفسانی دادهاست که اوج پاکبازی بنده در محضر خدواند است.
کلمات کلیدی: دگردیسی، قربانی گیاهی، قربانی خونی، قربانی انسانی و نفسانی.
-1مقدمه:
با وجود آن که کاربرد واژگان برای مفهوم قربانی در ادیان مختلف، متفاوت است، اما اغلب آنها بیانگر معنا و مفهومی مشترکاند. واژهی Sacrificium مرکب از دو واژهی Sacer یعنی »مقدس«و facere به معنای ساختناست که اساس ریشهشناسی واژهی انگلیسی Sacrifice - قربانی - را تشکیل میدهد. این امر نشان دهندهی آن است که قربانی در واقع نوعی فرآیند تقدیس است. - لاجوردی و بهاری، - 140 :1389 واژهی سانسکریت »یجنهYajna « از ریشه Yaj به معنی تقدیم کردن، بر قربانی ودایی دلالت دارد. - همان: - 140 در قرآن، معادل قربانی، کلمهیهَدی«» ذکر شدهاست. - بقره196/؛ مائده95/و97 و فتح - 25/ علامه طباطبایی این واژه را »پیشکش کردن« ترجمه کردهاست. - همان: - 140
در زبان عبری واژهی Korban به معنای »نزدیک شدن« است. این تعبیر، هم به معنی نزدیک شدن انسان به خدا و هم به معنای نزدیک شدن خدا به انسان است. - همان: - 141 کلمهی فارسی »برخی« به معنی قربانی، از ریشهی »برخ«، ریخت دیگری از »بهراست« که بر اثر قلبِ حروف »ر« و »خ« و تبدیل حرف »ه« به »خ« به این شکل درآمدهاست. »بهر« به معنی سهم و قسمتی است که از کسی به دیگری میرسد.به هر حال قربانی، مفهوم و لغتی وسیع است و شامل انواع پیشکشها به پیشگاه الهی است. - حامدی، - 208 :1384آگوستین3 قدیس در بارهی قربانی میگوید: »هرکاری که ما را در مشارکتی مقدس با خدا قرار دهد و هر کاری که ما را به آن نیکی نهایی که میتوان سعادت ابدی را در آن یافت، رهنمون شود، آن عمل، قربانی خواهد بود. - لاجوردی و بهاری، همان: - 139
ظاهراً عمل قربانی از همان ابتدا، به دو شیوهی خونی و غیر خونی - گیاهی - مرسوم بودهاست. بر اساس کتب وحیانی در ادیان ابراهیمی، اولین قربانی نیز که توسط فرزندان حضرت آدم انجام شد، شامل قربانی حیوانی و گیاهی بود. اما در اساطیر مربوط به آیین زرتشت، برخلاف دیگر ادیان، از همان ابتدا قربانی انسانی با قربانی حیوانی و گیاهی، همزمان انجام پذیرفته است: »پس از آفرینشهای هفتگانه، گیتی در بیجنبشی و ثبات آفریدهشدهبود، آنگاه ایزدان قربانی سهگانهای تقدیم کردند: گیاه را پژمردند و گاو و انسان را کشتند. از این قربانی سودمند، گیاهان و جانوران و مردمان دیگر پا به عرصهی وجود نهادند.« - بویس، - 35 :1381 4 در اولین حماسهی مکتوب جهان، - گیل گمش - نیز قربانی خونی و نباتی، توأمانند. - گیل گمش، - 54 :1383 5
ارتباط نباتات و حیوانات در مناسک قربانی به سختی به هم گره خورده است تا جایی که گاهی اوقات برای نباتات، قربانیهای حیوانی و حتی انسانی انجام میگرفتهاست: »انسانها را به نمایندگی روح درخت یا له میکردند یا میکشتند.« - فریزر، - 757 :1382 6 شاید یکی از دلایل چنین قربانیهایی برای خدایان از آن جهت بودهاست که »گاهی خدایان به صورت نباتی یا حیوانی یا ترکیبی از انسان و حیوان نمایان شدهاند.« - همان: - 522 گاهی بعضی از قربانیها - انسانی، حیوانی، گیاهی - باید مشخصات ویژهادی داشتند و به شکل خاصی نیز قربانی میشدند. مثلاً بره باشد، نخست زاده باشد، دختر باکرهی زیبایی باشد و.... و سوزانده شود، دفن شود و... و »اگر مراسم قربانی دقیق اجرا نمیشد، حوائج قربانی کننده برآورده نمیشد.« - دورانت، - 283 :1365 7
-2 پیشینهی تحقیق:
علاوه بر مطالبی گذرا که در بسیاری از کتب آمده است، برخی از نوشتهها نیز سراسر یا بخش اعظمی از آنها در مورد قربانی - به ویژه قربانی در ادیان - است. خانم فریده فقیهی محدث؛ کتابی با عنوان »قربانی در ادیان الهی« نوشتهاند که در آن به مبحث قربانی در ادیان، مبسوط پرداخته شده است. - فقیهی محدث، - 1389 آقای دشتی رحمت آبادی در مقالهای با عنوان »آیین قربانی در میان اقوام و ملل پیشین« نمونههایی از انواع قربانی در ملل و ادیان مختلف را ذکر کرده است. - دشتی رحمت آبادی، - 139- 122 :1365 آقای عدلی در مقالهای به بررسی قربانی - بیشتر به قربانیهای گیاهی - در ایران باستان و هند پرداخته است. - عدلی، - 136-101 :1387 آقای شیشهگر در مقالهای با عنوان »جایگاه نذورات و پیشکش قربانی« به بررسی کیفیت مکان قربانی در ایران و سایر ملل پرداخته است. - شیشهگر، » - 48- 39 :1388آقاییمیبدی« در مقالهای با عنوان »فطری بودن قربانی و راز انحرافات در آن در ادیان ابتدایی« به بررسی دلایل قربانی در مکاتب مختلف بشری پرداخته و در نهایت فطری
