بخشی از مقاله
چکیده
جوامع همواره در حال دگرگونی با وضعیت کنونی خود می باشند. ممکن است این دگرگونی به تکامل و بهروزی منجر شود و یا راهی جز این را پیماید و ناخواسته افول خود را رقم زند. بروز و ظهور همگانی خواست اجتماعی در معماری و به صورت خاص در میادین واقع می شود. میادین حال عموم را به نمایش می گذارد از نمونه های ان تعاملات گروهی، اوقات فراغت، مراسم مذهبی و تجمعات سیاسی و انقلاب در میادین به وقوع می پیوندد.
از این رو میدانی معین علاوه براینکه در زمان های خاص نیاز و یا مجموعه ای از نیازهای محدوده ای مکانی را پاسخگو می باشد در دوران های متفاوت با کاربری دیگری شناخته می شود. اهمیت موضوع در تعامل معماری و جامعه شناسی است. معماری با لحاظ انچه میدان منعطف بدان نیازمند است ان را جاودان می سازد و در تحولات روزگار خود را ارتقاع می دهد و غبار زمانه را برنتابیده و ماندگار می شود.
اکنون در اغلب موارد میادین در محاصره ی وسایل حمل و نقل شهری درامده و به جزیره ای تبدیل گشته و انچه خودنمایی می کند ازدحام است. ضرورتی است با شناخت گسترده دگرگونی میادین به هدف والای تقویت حضور منجر شود و تمایز استفاده کنندگان محدود را، به توانمندی استفاده برای دیگران نیز فراهم سازد. روش تحقیق کیفی و مبتنی بر توصیف و تحلیل می باشد. مطالعه ی تحلیلی با جمع آوری داده ها پیشینه ی موضوع مطالعه شده و به تحلیل و نتیجه گیری از آن ها پرداخته می شود.
کلید واژگان: میادین، معماری، جامعه، دگرگونی، تکامل
مقدمه
در تبیین ویژگی های آثار یک تمدن با جامعه، توجه به معیار های برآمده از جهان بینی و فرهنگ آن تمدن با جامعه یکی از موضوعات لازم الرعایه و در عین حال مغفول است. نکته مهم این است که بررسی هایی که به شهر و مباحث شهری - که به هر حال متأثر از ارزش های فرهنگی و شکل گرفته بر پایه ی مبانی فکری و جهان بینی اهل شهراست. می پردازند، در هر جامعه ای باید ویژگی های تارخی و فرهنگی و محیطی و در یک کلام بارزه های هویت معنوی آن جامعه را مدّنظر داشته باشند - بررسی میدان نیز به عنوان یک عنصر شهری از این قاعده مستثنی نیست. ضمن آنکه میدان اصولاً عمری است که با جامعه و فعلیت هایش ارتباطی غیر قابل انکار دارد.
در واقع انسان و قلومرو معنوی و فرهنگی حیات وی باید به عنوان محور مطالعات ایفای نقش نمایند. به عبارتی تعبیر فضای شهری،با زندگی جمعی که جلوه ای از فرهنگ جامعه است و در عین حال با فراهم بودن دسترسی عمومی به فضا - که طبیعتاً کیفیت و مطلوبیت فضا نیز جزیی از آن است - مترادف است.
ریشه و مفهوم میدان
میدان فضای باز شهری است که با حضور و مکث معنی دار انسان و به منظور و مقصود معینی در ارتباط با حرکت جمعیت، موجودیت یافته است. علاوه بر آن که جلوه های روشنی از فضا برای ایجاد ارتباط دارد و تماس و فعّالیت آدمی را نمایان می سازد.میدان فضای باز وسیعی است که دارای محدوده ای محصور یا کمابیش معین است و در کنار راه ها یا در محل تقاطع قرار داشته است. میدان دارای کارکرد ارتباطی، اجتماعی، تجاری، ورزشی، نظامی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مزبور بوده است اساس میدان به عنوان عرصه ای برای غلبه سکون بر حرکت در شهر، توان تمرکز بخشی به بافت، نمودار کردن کلیت بافت،
ارتباط عناصر پیرامون، تقویت صفت خوانایی، ایجاد گرانش و نیز معنادار کردن حضور جمع را دارد و صورت و نمودی از بافت شهری است، لذا حذف این گونه، منجر به آسیب هایی می شود. میدان توان ویژه ای در وحدت بخشی دارد و فضایی دارای سکون را ایجاد می کند که ابتدا و انتهای حرکت را تعریف می کند.
تاریخچه میادین در ایران
میدان برحسب ضرورت های مکانی و زمانی نقش و عملکردهای مختلفی به خود گرفته است. گاهی به صورت مکانی برای عرضه ی کالا بوده و زمانی فضایی حکومتی و دیوانی یا مذهبی داشته است، در نتیجه، فرهنگ و تفکر هر جامعه در شکل گیری کالبدی و معنایی میدان نقشی در خور توجه ایفا می کند که همین امر عامل اصلی تمایز میادین در تمدن ها و جوامع مختلف خواهد بود. در شرق و غرب، در قدیم و جدید، میدان به عنوان یک عنصر دیرپای شهری، در ابعاد و اشکال مختلف، وجود داشته و صحنه و عرصه تاریخ جوامع اسکان یافته بوده است.
میدان در معماری ایرانی اسلامی غالبا با قرارگرفتن در مدخل شهر مقابل دروازه یا مکان های خاص شهرها به محل اتراق کاروان ها، انجام مبادلات تجاری، برپایی نمایش ها، انجام ورزش ها و برپایی آئین ها بوده اند در دوره معاصر از دهه های دوم و سوم به بعد، در میدان های مهم شهری از لحاظ سلسله مراتب کارکردی، ساختمان های بزرگ و مهم اداری در یک یا چند طرف آن ساخته می شد، نوع دیگری از میدان های نسبتا کوچک شهری در این دوره در محل تقاطع چهار خیابان شکل گرفت که عمارت های واقع در یک یا چند جهت آن ها طراحی شده بود.
سیر تحولات
سفرنامه نویسان غربی نیز عموما از وجود میدان نقش جهان اصفهان به طور خاص و از وجود میدان با ساختمان های مهمی چون مرکز حکومت یا مسجد در کنار آن - در برخی شهرها مثل تبریز - به طور عام یاد نموده اند. بسیاری از شهرهای دوره اسلامی ایران از جمله یزد، کاشان، گرگان، علاوه براین که در هر محله دارای مسجدی یا زیارتگاهی می باشد، به فضای باز میدانی که در ایام مخصوص به عنوان حسینیه مورد استفاده قرار می گیرد، نیز دسترسی دارد اگر چه می توان با مسامحه این تعبیرات را پذیرفت، اما واقعیت این است که اینگونه فضاها و به خصوص حسینیه ها و تکایا، هم از نظر کالبد هم از نظر عملکرد، هم از نظر سلیقه تاریخی و هم از نظر معنا و خاطره جمعی با میدان تفاوت ماهوی و شکلی داشته اند.
عوامل مؤثر بر دگرگونی میدان
تغییرات فرهنگی در نوع و شیوه برپایی آیین ها و مراسم، یکی از مهمترین عوامل تغییر میدان های شهری ایرانی هستند. برای نمونه می توان به بسیاری از میدان های شهری در شهرهای تهران، یزد، سمنان، مهریز و نائین اشاره کرد که عملکرد اصلی آنها برپایی آیین ها و مراسم مذهبی و به خصوص مراسم عزاداری حضرت اباعبداالله الحسین - ع - بوده است و با نام تکیه یا حسینیه شهرت داشته اند. با تغییراتی که در فرهنگ عمومی و انتقال مکان و برپایی آیین ها به فضاهای محصور و سرپوشیده رخ داد، اکثریت شهر ها به سمت احداث تکایا یا حسینیه های محصور و مسقف برآمدند به این ترتیب غالب فضاهای باز شهری که به نام تکیه یا حسینیه شناخته می شدند به مرور تخریب یا استحاله شدند و تغییرات جدی در عملکرد اجتماعی آنها به وجود آمد.
تغییرات شیوه خرید و فروش، تغییر در نوع و شیوه برگزاری مسابقات ورزشی و همینطور تغییر در نوع فضای برپایی آنها، دگرگونی های مراسم حکومتی و نوع رابطه جامعه با مدیران، تغییر در نوع سرگرمی ها و گذران اوقات فراقت مردم، ورود و شکل گیری فضاهای جمعی و تفریحی جدید از قبیل پارکها، سینماها، تماشاخانه ها و بسیاری دگرگونی ها و تغییرات فرهنگی دیگر به عنوان عوامل تغییر مفهوم و کارکرد فضاهای زیستی و از جمله میادین شهری ایفای نقش نموده اند. این در عین حالی است که میادین موجود نیز عموماً با تغییر عملکرد داده و کالبد آنها تغییر کرده است.
توجه حداکثر به ماشین بیش از ارجحیت دادن به انسان مد نظر قرار دارد. در حالی که این تفکر اصولاً از مبانی تفکر مدرن است که البته مدت ها است ابطالش حتی برای غربیان - و مدعیان این تفکر - اثبات شده است. و توجه به انسان جایگزین آن شده است.
وضع موجود میادین
تحولات میادین تاریخی به صورت وضع موجود و احداث میادین جدید به یکی از مقاصد زیر انجام می شود:میادین قدیمی عموماً برای حرکت خودرو و تغییر شکل و تغییر کاربری داده شده اند.میدان های جدید الاحداثی که در توسعه های شهری به عنوان گره های ترافیکی، محل تقاطع شریان های اصلی مطرح هستند.گاهی میادین به همراه بلوارهای عریض یکی از شاخه های اصلی نزدیک شدن و یا ورود به شهر ها هستند.دایره میانی آن ها نیز که معمولاً به چمنکاری اختصاص دارد در برخی مواقع عناصری را به عنوان نشانه شهر - مثلاً پسته و انگور - در خویش جای داده اند.
