بخشی از مقاله
چکیده
آشنایی با مکاتب ادبی به شیوه کاربردی وبررسی وتحلیل آن در آثار شاعران ونویسندگان ، ازمسائل قابل طرح به ویژه در سال های اخیر است.گرچه تحلیل آثار موجود در حوزه ی ادبیات کودک ونوجوان وانطباق آن با مکاتب ادبی تازگی دارد ، اما ورود به این حوزه می تواند راه را برای منتقدان ادبی وتغییرجهت زاویه دید آن ها هموار سازد. این پژوهش با هدف ارزیابی کارکرد مکتب های ادبی در آثارکودک ونوجوان به ویژه دو مکتب رئالیسم و آنیمیسم، به بررسی پنج مجموعه ازآثارناصرکشاورز با عناوین "از این طرف لطفا فقط هیس"، "بوی نرگس " ، "تلخ وشیرین " ،" رنگ های
گمشده " و"سیب جان سلام" پرداخته است. روش به کار رفته در این پژوهش روش توصیفی تحلیلی است وپس ازبیان مفاهیم نظری، به بررسی توصیفی وتحلیلی مجموعه ها که سه مورد آن برای گروه سنی کودک و دومورد آن برای گروه سنی نوجوان است پرداخته شده است. این دو مکتب از یک سو باتکیه بر واقعیت ها به دنیای واقعی کودک که همه چیز حتی عناصرغیرواقعی وناموجود درذهن او، واقعی وموجودند واز یک سو با تکیه برجاندارانگاری وتخیل به دنیای آرمانی نوجوان نزدیک می شود. در بررسی مجموعه های مورد نظر می توان دریافت که رئالیسم با اشعار کودک و آنیمیسم با اشعار نوجوان در پیوند است.
کلیدواژه ها: آنیمیسم ، رئالیسم ، شعرکودک ونوجوان، ناصرکشاورز
.1 مقدمه
مکاتب ادبی در ایران گرچه شاید به طوراخص نمایندگانی نداشته باشد، امابرخی نویسندگان وشاعران، گاه آگاهانه وگاه ناخود آگاه، آثاری را در این حوزه، خلق کرده اند واساسا چون بحث مکاتب ادبی ومنشأ وخاستگاه آن در کشورهای اروپایی است، آثار هنری سرزمین مان اعم از شعر ورمان ونمایشنامه و... عمدتا فارغ از مقرگرفتن در مقوله ی چنین دسته بندی هایی هستند. با این حال اگر بخواهیم در سرزمین مان خصوصا آثار کودک ونوجوان را تحت عنوان مکاتب ادبی یا تحت عنوان گرایشات مکاتب ادبی جهان تقسیم بندی کنیم، این آثار با عناوین مکاتب قابل تفکیک است گرچه قرار گرفتن در هر یک از این مکاتب شاید هیچگاه دغدغه ی شاعر نبوده است وشاعر عامدا مکتبی را جهت ارائه ی اثرخویش انتخاب نکرده است وگاه حتی شاید خود نویسنده وسراینده، متوجه نباشد نوشته ها وسروده هایش در کدام تقسیم بندی می گنجد.
در سال های اخیر بسیاری از شاعران کودک ونو جوان همانند شکوه قاسم نیا، اسداالله شعبانی، جعفر ابراهیمی، سید سعید هاشمی، افشین علاء، محمود پوروهاب، شاهین رهنما، مهری ماهوتی، شاعرانی پرکار در این زمینه شناخته شده اند وتلاش شان بر این بوده است که فضای شعر این حوزه را به سطحی تقریبا قابل قبول ومطلوب برسانند، اما ناصر کشاورز - 1341 - در این میان بادیدگاه وقالبی روش مند وکشفیاتی بدیع، همواره با اقبال شگفت انگیز از جانب مخاطب مواجه می شود. اواز شاعران صاحب سبک است که سال ها با همکاری مجله ی کیهان بچه ها وبرگزاری جلسات شعروچاپ آثار متعدد، توانسته است سطح کیفی آثارکودک ونو جوان را ارتقاء دهد.
ادبیات کودک ونوجوان سابقه ای دیرینه دارد وشاید بتوان لالایی هارا که قدمتش برابر با خط ونوشتار است، اولین حرکت ناخود آگاه در آفرینش ادبیات کودک ونوجوان به شمار آورد. برخی از پژوهشگران، ترانه ها را ازنخستین گونه های ادبیات کودکان به شمارمی آورند وبراین باورند که کلام آهنگین درنزد کودکان، ازجذابیت بیشتری برخوردار است . درخت آسوریک کهن ترین متن ادبی کودکان ایران است که دیرینگی آن به نزدیک هزار سال می رسد. این افسانه ی نوشتاری، نشانه ی آشکار پیشینه ی دراز ایرانیان در نوشتاری کردن داستان های ویژه ی کودکان است. - محمدی وقایینی، - 184: 1380 حوزه ی واژگان محدود در شعر کودکان و لحن غیرجدی ومعما گونه وزاویه دید خوش بینانه وفضاهای شادی بخش وحرکت آفرین وهم چنین محدودیت کاربرد قالب ها واوزان وآرایه ها، از مهم ترین شاخصه های شعر کودک ونوچوان وازوجوه تمایزشعرکودک با شعربزرگسال است. - ن.ک. نعمت اللهی، - 137 : 1391
در مطالعه ی رئالیسم درمی یابیم که مکتبی عینی است ونویسنده هنگام آفریدن اثر بیشتر تماشاگر است و افکار و احساسات خودرادر جریان داستان ظاهر نمیسازد - سیدحسینی ، - 287 : 1391 رئالیسم مکتب"واقعیت ها" و" هرچه هست هاست". یعنی هرچیزی که به پدیده های واقعی مستقل از ذهن تکیه کند.بررسی دقیق رفتارها، حالات روحی، محرومیت ها باذکر وبیان علل آن. همه ی آن چیزهایی که در رومانتیسم، چیزی غیرواقعی را جایگزین واقعیت می کردازقبیل ماوراءالطبیعه، فانتزی، رویا،افسانه، جهان فرشتگان، جادو واشباح، حق ورودبه قلمرورئالیسم ندارند. آنیمیسم یامکتب جان گرایی نیز در ادبیات، بیانگرحالتی است که در آن اشیاء وموجودات بی جان ولا شعور، صاحب جان و شعور فرض می شود. آنیمیسم در حقیقت مکتبی است که به طبیعت واشیاء جان وروح می بخشد.
با این تعاریف در تحلیل وبررسی آثار ناصر کشاورز رد پای مکتب رئالیسم دراشعار او که بیشتر بر واقعیات مبتنی است، یافته می شود. البته بیان این واقعیات در اشعار کودک اوملموس تر است ودرآثار نوجوان او کمی باتخیل نیز امتزاج می یابد. آنیمیسم نیز گرچه در آثار کودک کشاورز نیز دیده می شوداما کاربرد آن در آثار نوجوان او برجسته تر می نماید . در این مقاله پنج مجموعه از اشعار ناصرکشاورز با عناوین "از این طرف لطفا فقط هیس"، "بوی نرگس " "تلخ وشیرین " ،" رنگ های گمشده " و"سیب جان سلام" بررسی شده است . روش تحقیق کیفی با رویکرد توصیفی تحلیلی است وکوشش نگارنده برآن است که به این سؤالات پاسخ داده شود که: الف- آیا آثارادبی کودک ونوجوان درکشور ایران ازقابلیت تطبیق بامکتب های ادبی جهان بهره مند است؟ ب- اصولا کدام مکاتب ادبی می تواند بادریافت های ذهنی کودکان ونوجوانان سازگارتر باشد؟
.2 پیشینهی پژوهش
پژوهش هایی که تاکنون در حوزه ی ادبیات کودک ونوجوان انجام شده است، بیشتربه جنبه های تحلیلی ومقایسه ای وکاربرد صور خیال وصناعات ادبی در آثار شاعران ونویسندگان این حوزه ویا بررسی نوعی از انواع ادبی در آن پرداخته است. بنابراین از آن جا که تعدادپژوهش های انجام شده در زمینه ی مورد بحث، بسیار معدود وحتی نایافت است وتحلیل آثارمجموعه های شعر وقصه کودک ونوجوان با این عنوان تازگی دارد، نگارنده در این جا، فقط به ذکرعناوین چند مقاله ای پرداخته است که در زمینه ی ادبیات کودک ونوجوان ارائه شده، بی آن که با موضوع مورد بحث مرتبط باشد. ازجمله آثاریادشده می توان به این نمونه هااشاره داشت: نعیمی - - 1384 درهیولایی باهزار سرویک سودا، به تحلیل آثارکودک احمد شاملو پرداخته است وضمن منسوب داشتن اوبه تعهد وجدیت در قبال مخاطب کودک، به نقد پریا ودخترای ننه دریاپرداخته است.
شیخ الاسلامی - 1385 - در مقاله ی کودکی در آینه بانگاهی شکل شناسانه رابطه ی ادبیات کودک وارزش مسلط زندگی را مورد واکاوی قرار داده با بررسی روانشناسانه ونگاهی منتقدانه به این نتیجه رسیده است که اعتقاد به اقلیت بودن کودک، مانع دفاع از سویه های تربیتی ادبیات کودک می گردد وهمچنین با در سر داشتن سودای احترام به سوژه ی کودکانه نیز نمی توان ادبیات کودک را موظف به تبلیغ نظام خاص بزرگسالانه کرد. علی ارمغان - 1385 - در مقاله ی صور خیال درشعررحماندوست، صورت های خیالی تشخیص، تشبیه، تشبیه فشرده، استعاره، کنایه ومجازرادر شعراو یافته وآن ها را به شکل مفصل مورد بحث قرار داده است. مقاله ی یادشده، کوتاه شده ی رساله ی کارشناسی ارشد اوست . جاهدجاه - 1391 - در بررسی جایگاه زمان در اشعار روایی کودکان، به نتیجه می رسد که جایگاه زمان در روایت کودکان گروه سنی الف باید متناسب با ویزگی های ذهنی کودکان این رده سنی ومیزان درک آنان از مقوله ی زمان باشد.
محمدی وروزبهانی - 1391 - نیز بابررسی فانتزی در آثار احمدرضااحمدی، این گونه نتیجه گیری کرده اند که احمد رضااحمدی در آثار کودکانه اش موفق به خلق قصه هایی شده است که به فرم وقالب فانتزی نزدیک است. هم چنین مکتبی فرد ومنصوریان - - 1391 در مقاله ی تبارشناسی پژوهش های ادبیات کودکان از منظر روان شناختی، به این نتایج دست یافته اند که پژوهشگران حوزه ی ادبیات کودک ونوجوان بیشتر ازروش سندی کتابخانه ای وسپس از تحلیل محتوا بهره گرفته اند. نیز صدری نیا ومنفردان - - 1395 درمقاله ای با عنوان گونه شناسی فانتزی در دو داستان صمد بهرنگی بابررسی دو داستان فانتاستیک "اولدوز وکلاغ ها"و "اولدوز وعروسک سخنگو" نتیجه گرفته اند که هر دو داستان در قالب فانتزی های عام وزیر مجموعه ی فانتزی های اسباب بازی، سایکو فانتزی، خواب ورویا، آرمان خواه وجانوری قرار می گیرند والگوی سفر در داستان اولی چرخشی و در دومی خطی است. البته همان طور که گفته شد، مقالات مذکور، از این منظر که موضوع آن، ادبیات کودک ونوجوان است، با مقاله ی حاضرمرتبط است،امااز نظرگاه واکاوی مکتب های ادبی در آثار کودک، ارتباطی با این مقاله ندارد. با توجه به پژوهش های اندک در زمینه ی مورد بحث، تحلیل آثار کودک ونوجوان دراین مقوله، قابل تحقیق وبررسی می نماید.
.3 مبانی نظری پژوهش
.1-3 ادبیات کودک ونوجوان
برای بررسی مفهوم ادبیات کودک ونوجوان، تعریف شاخصی از کودک ونو جوان ضروری می نماید. بدیهی است تفاوت اصلی کودک ونوجوان وبزرگسال در شخصیت، تجربه ونوع نگرش آن هاست. "کودک، تجربه های محدودی دارد، ازصدق وصفای باطن کودکانه برخوردار است، هنوز با نیرنگ ها وسوء نیت های احتمالی بزرگسالان آشنا نیست وعمدتا یک موجود عاطفی است تا عقلی." - شعاری نژاد ، - 352: 1378 هارتر - 1998 - براین باور است که کودکان امکان اندیشیدن دارند وبا وجود زبان قادر به بیان تجربه های ذهنی خودهستند. - ن.ک.برک، - 352: 1384 کودکان نمی توانند بین ارزش ها واعتقادات دنیای بیرونی ودنیای درون خود وجه تمایز قائل شوند.آن ها با ارزش های ذاتی به دنیا نمی آیند وبدون آموزش در اجتماع نیز نمی توانند این ارزش ها ونگرش ها را رشد دهند. - شفیع آبادی وناصری ، - 37: 1384
جان لاک کودکی را دوران تکوین یا شکل گیری می داند . ژان ژاک روسو - 1778-1712 - در فرانسه، نیروهای درونی کودک را مهم می شمارد.او کودک را بزرگسال حقیر یا دانش آموز نادان نمی داند، بلکه برای هر طفل طبیعتی قائل است که بزرگسالان را برحذر می دارد از این که او را در کلیشه های ساخته ی خودشان بریزند. - ن .ک . شعاری نژاد، - 68 -67 :1378 کودکی باهمه ی ویژگی های یگانه اش، از دیگر جنبه های زندگی بشر جدانیست، به سخن دیگر، آن چه که با انسان وعلوم مرتبط با اوست - به صورت مستقیم ودر قالب علوم انسانی ویا به شکلی غیر مستقیم ودر قالب علوم محض وکاربردی - ، کودک ومقوله ی کودکی را نیز در بر می گیرد. - مکتبی فرد ومنصوریان ، - 138 :1391
ساندستروم نوجوانی را این گونه تعریف می کند"مرحله ی انتقال ازکودکی به بزرگسالی" - شعاری نژاد ، 48: 1378 - درسال 1802 مفهوم نوجوانان توسط ساراتریمر، به عنوان" گروهی مجزابرای مخاطب قرارگرفتن یا تعلیم دیدن "مطرح شد. - .شیخ الاسلامی، - 48 : 1385 حال باتوجه به تعاریف یاد شده می توان ادبیات کودک ونوجوان را شامل آثار مکتوب هنرمندانه ای دانست که مخاطب آن به طور خاص کودکان ونوجوانان هستند.در اروپا به شکل شفاهی سابقه ای 300ساله ودر ایران نیز به دوران پیش از اسلام بازمی گرددودر قالب هایی مثل لالایی ،افسانه ،چیستان و...ظهورکرده است.بنابراین اعتقاد که "شعر بزرگسالان مخاطبی معین ندارد، اماشعرکودکان دارد، پس رعایت وضعیت وشرایط گروه های سنی ضروری
