بخشی از مقاله
چکیده
امروزه از چالشهای حیات شهری، وجود ناهنجاریهای اجتماعی و رفتارهای خشونتآمیز شهروندان است. فرض بر آن است که به مقیاس امکان برخورداری از رفاه مادی و نیز رشد کالبدی و شبکهای که در شهرها فراهم میگردد، آسایش و امنیت بیشتر تحقق یابد. اما شواهد موجود از فرآیند توسعهی معکوس حکایت دارد و مقداری از این کنشهای پرمخاطره و ناامنی شهری ناشی از شرایط کالبدی- مکانی و طراحی شهری است. تهدیدهای ناشی از دریافت و احساس ناامنی به وسیله اقشار مختلف اجتماعی به خصوص زنان، کودکان و سالمندان، در بسیاری از فضاهای شهری کشور ما امری انکارناپذیر است. محققان عرصه جرم شناسی و مطالعات شهری به این نتیجه رسیده اند که با تأثیر گذاردن بر محیط فیزیکی و موقعیت بزهکار و بزه دیده، با هدف دشوار یا سلب نمودن امکان وقوع جرم و کاستن از جاذبه ها ی محیطی بزهکاری می توان از آمار جرایم کاست.
به طور کلی هر فضای شهری گاه می تواند از نظر عملکردی و کالبد ی نقشی متفاوت داشته باشد. مسئله این است که بعضی از فضاهای شهری به دلیل شرایط کالبدی خاص یا ویژگی های عملکردی در آن فضا، می توانند از عوامل زمینه ساز جرایم شهری باشند. درصورتی که از آن عملکردها شناخت پیدا کنیم، می توانیم با برنامه ریزی درست فضای شهری این نوع از جرایم را کاهش داده یا از بین ببریم و در ایجاد شرایط مطلوب مؤثر باشیم . به تعریف نیومن فضاهای قابل دفاع واژه ای است برای سلسله ای از نظام های فضایی شامل موانع واقعی و نمادین، حوزه های نفوذ تعریف شده و امکان مراقبت بیشتر که در کنارهم محیط را به کنترل ساکنان در می آورد.
نیومن برای خلق فضای قابل دفاع وجود چهار عامل را قلمرو، کنترل دسترسی ، حمایت از فعالیتهای اجتماعی و نظارت را ضروری می داند و اگر فضایی این عوامل را نداشته باشه عملا فضای بی دفاع می باشد. هدف اصلی این پژوهش، "سنجش رابطهی بین فضاهای بیدفاع با خشونتهای شهری" است و "شناخت نوع جرایم در فضاهای بیدفاع"، "شناخت ویژگیهای کالبدی فضاهای بیدفاع"، "شناخت مشخصات اجتماعی فضاهای بیدفاع" و "سنخشناسی خشونت در شهر کرمان" از دیگر اهداف میباشد. روش پژوهش مبتنی بر پیمایش و ابزار پرسشنامه است. پرسشنامهی محقق ساخته پژوهش، ابعاد خشونت شهری را در مولفه های مختلف از جمله خشونت روانی، خشونت فیزیکی، خشونت اقتصادی و خشونت اجتماعی مورد سنجش قرار داده است که پس از اعتباریابی و برآورد پایایی در نقاط مختلف شهر کرمان در قالب فضاهای بی دفاع و فضاهای بادفاع اجرا گردید. تعداد 24نقطه از کرمانی نمونهی تحقیق را شامل می شوند که از چهار حوزهی شهری کرمان برگزیده شدند.
تکنیک انتخاب نمونهها مبتنی بر نمونهگیری سهمیهای در فضاهای مورد مطالعه بر اساس زمان مراجعه پرسشگران بوده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد میزان بروز خشونت شهری در فضاهای مختلف شهری به یک میزان نیست و رفتارهای خشونتآمیز شهروندان کرمانی در فضاهای بادفاع کمتر از میزان خشونت در فضاهای بیدفاع است. آزمون فرضیهی رابطهی بین فضای شهری و مولفههای خشونت شهری نیز نشان داد تفاوت معنیداری از نظر وقوع انواع خشونت بین شهروندان به تفکیک فضای بیدفاع و بادفاع وجود دارد و برخی فضاهای شهری به سبب ویژگی های کالبدی و اجتماعی به صورت بالقوه پذیرای خشونت هستند و بستری مطمئن برای فعالیتهای امنیتزدا و خشونتآمیز فراهم میکنند. آزمون فرضیه ابعاد مختلف خشونت در کرمان نشان می دهد که خشونت اجتماعی و خشونت روانی بیشتر از دیگر انواع خشونت در کرمان رخ می دهد که موجب عدم کارآیی فضاهای شهری و افول و ضعف مکان های سوم شده و از ایجاد پیوستگی اجتماعی جلوگیری می کند.
کلید واژهها: فضای بیدفاع، فضای قابل دفاع، طراحی محیطی و کالبدی، خشونتهای شهری، جرم .
مقدمه
امروزه خشونت و ترس از خشونت، به عنوان نگرانی فراگیر در تمام جوامع مطرح شده است . نفوذ خشونت در زندگی روزمره در بسیاری از کشورها و شهرها به یک واقعیت تبدیل شده است؛ چنانکه با عناوین خشونت بومی ، رایج و حتی رها شده توصیف میشود - وینتون، . - 166:2004 در چنین شرایطی، سیاستهای دستگاه های مبارزه با خشونت که اغلب به طور مستقیم بر مجرم تمرکز دارند، چندان موفقیت آمیز نبوده و این امر موجب توجه به ابعاد تأثیرگذار بر وقوع خشونت و عوامل زمینه ساز شده است .یکی از عوامل تأثیرگذار که در دهه های اخیر مورد توجه شهرسازان، جامعه شناسان و روان شناسان محیطی قرار گرفته است، فضاهای شهری و بالطبع فضاهای بی دفاع شهری هستند .شاید بتوان گفت که در هر فضای شهری مفروض ، مقدار معینی از خشونت وجود دارد، اما خشونت ها در سطح شهر به طور تصادفی توزیع نشدهاند؛ چرا که فضاهایی با عنوان آلوده یا بی دفاع، محل اتفاق افتادن انواع و اقسام خشونت ها هستند، در حالی که در محل های دیگر هیچ گونه خشونتی رخ نمی دهد یا خشونت کمتری رخ میدهد - وایت و سوتون: . - 85:1995
مطالعه در زمینه ی ارتباط محیط و خشونت به اوائل قرن نوزدهم بر میگردد که بیشتر ارائه ی الگوهای منطقهای از جرائم و مقایسه ی مناطق شهری و روستایی و پیمایش در زمینه ی ارتباط جرائم با دیگر ویژگی های اجتماعی و اقتصادی بود که در ابتدا توسط گوری 1833 در فرانسه و در بلژیک توسط کتله 1842 صورت گرفت. سپس در رشته های صورت گرفت. سپس در رشته های شهرسازان و معماران مطرح شد . جاکوبس - 1961 - جعفری - 1971 - و نیومن - 1972 - در مطالعات خود درباره ی خشونت و محیط فیزیکی با تاکید بر طراحی فیزیکی، تأکید کردند که فضاهای شهری حامل معانی و نمادهای خاص خود هستند و از این طریق می توانند تأثیر عمیقی بر تفسیر افراد از موقعیت های خود و واکنش نسبت به موقعیت های قرارگیری داشته باشند. فضاهای شهری به عنوان یک متغیر مستقل، قادر به مداخله در ماهیت و اندازه ی خشونت در شهر هستند و اندیشه ی خود را در قالب فضای قابل دفاع - ابتدا توسط جاکوبس 1961 و سپس نیومن - 1972 - مطرح ساختند - تیموثی ، . - 174:2006
اما رویکرد دوم محیط اجتماعی و ویژگی های اجتماعی فضاها را با اهمیت می داند که از سوی جامعه شناسان و روان شناسان مطرح شد و به طور گسترده ای در آمریکا و در کارهای مکتب شیکاگو توسعه یافت. توضیح مدل بوم شناختی و روش شناختی جرائم شهری به وسیله ی مکتب شیکاگو در بین دهه های 20 و 60 قرن بیستم گسترش یافت . تئوری منطقهای رشد و گسترش شهر به وسیله رابرت پارک و ارنست برگس آنها را قادر به ترسیم دقیق مرزهای جرائم در نقش هشان و توضیح علت تمرکز جرائم در منطقه انتقالی کرد. گلیفورد شاو و هنری مک کی با استفاده از این چارچوب مفهومی به مطالعه ی رابطه ی بین انحرافات جوانان، اعضای دستههای جنایتکار و بی سازمانی اجتماعی شهری پرداختند. جامعهشناسان مکتب شیکاگو به مطالعهی رابطه ی بین ساخت فیزیکی شهر با نظام اخلاقی آن پرداختند. به همین جهت، از سال 1925 تا 1940 پیروان مکتب شیکاگو با هدف درک تاثیر عوامل اجتماعی و بومشناختی بر بی سازمانی و رفتارهای خشونتی و انحرافی، رابطه ی نرخ های جرم و بزهکاری، نظیر: خودکشی، طلاق ، فحشا ، الکلیسم ، اعتیاد و دیگر انواع خشونت ها را با فضای درون شهری مطالعه نمودند - احمدی، . - 57:1377
تحقیقات روان شناسی محیطی - فیشر، ناسال، 1992 گرینبرگ، روهه و ویلیامز ، 1982 ؛ مجارجی ، .1977 ناسی، تیتلبام و پراثر، 1977 و نیومن، 1973، 1995 و ... - نیز رابطه ی قوی بین خشونت و محیط فیزیکی- اجتماعی در طرح های خانهسازی، زندان ها و مجاورت خانهها را نشان داده اند . چارلز هورتن کولی، جامعه شناس معاصر نیز عنوان می کند که آسیب های اجتماعی بیشتر به سوی نقاط و فضاهایی روان می شوند که زمینه ی لازم را برای به فعل رساندن و تداوم آنها داشته باشند . وی در یکی از تحقیقات خود درباره ی چگونگی پخش آسیب های اجتماعی در سطح شهر و مکان های آسیب پذیر به این نتیجه رسید که مبادی ورودی شهرها ، اسکله ها ، باراندازها، ترمینال ها ، ایستگاه های راه آهن و ... از نقاط آسیبپذیر شهر بوده، بیشترین نابهنجاری ها در این گونه مکان ها رخ میدهند - شکوهی، . - 102:1372
با وجود این، هر دو دسته هم عقیدهاند که فضاهای بی دفاع معلول اتفاقاتی هستند که در شهر رخ میدهد زیرا به علت بزرگ شدن یا بزرگ بودن شهر و کم رنگ شدن و عدم کنترل مناسب فیزیکی و اجتماعی، فضاهایی به وجود میآیند که فعالیت های غیرمجاز و متعارض با هنجارهای جامعه در آن نقاط صورت میگیرد که آثار نامطلوبی بر پیکر جامعه می گذارد و به حادث شدن انواع خشونتها منجر میگردد. از این رو این مطالعه در پی شناخت ویژگی های فضاهای بی دفاع شهری یا جرمخیز و تعیین ویژگی های فیزیکی و اجتماعی بر اساس دیدگاه های مطرح شده، بررسی ویژگیهای فیزیکی و اجتماعی متفاوت فضاهای بی دفاع بر اساس نوع خشونت و مطالعهی نقش این عوامل در بی دفاع کردن فضاها به نوع خاصی از خشونت است.
بیان مسأله
موضوع تقویت، توسعه و احیا و ایجاد فضاهای شهری مناسب، همواره موضوعی مورد توجه بوده است. از آن هنگام که انسان برای بقا و تامین معاش خود با وسایل ابتدایی و دستساز به مقابله با عوامل طبیعی پرداخت، تاکنون که به دنبال عصر صنعتی شدن، سرعت و تکنولوژی رویای برتری بر جهان پیرامون خود را از طریق وسایل پیشرفته در سر می پروراند، امنیت - چه در بعد روانی آن و چه در بعد فیزیکی – همواره یکی از دغدغه های همیشگی او بوده است . متناسب با پیچیده تر شدن روابط اجتماعی در عصر مدرنیته و خارج شدن این روابط از حالت های ساده ی اولیه که جنبه ی فیزیکی و محسوس داشت، امنیت در ابعاد مختلف فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی روز به روز اهمیت بیشتری پیدا میکند و به همین علت است که مقوله ی امنیت از مهمترین مؤلفه های تشکیل دهندهی امنیت ملی است .با نگاهی به گسترش شهرنشینی و روند توسعه ی شهری، می توان دریافت که برقراری امنیت در ساختار شهری و برخورداری شهروندان از امنیت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطی اهمیتی فزاینده دارد .
از آنجا که امنیت، مؤلفهای اساسی در توسعه ی پایدار انسانی به شمار میرود که افزایش رضایتمندی شهروندی و شکلگیری سرمایه ی اجتماعی را در ساختار شهری ممکن می کند، باید علاوه بر سنجش میزان واقعی امنیت، به جستجوی راه های مؤثر در شکل گیری مکانهای امن شهری و جلوگیری از شکلگیری و رشد فضاهای ناامن یا جرم خیز و بی دفاع شهری نیز پرداخت همچنین تلاش در جستجوی راه های مؤثر در کاهش فضاهای ناامن یا بی دفاع شهری به جهت نقش مؤثری است که آنگونه فضاها میتوانند در جامعه و در ایجاد امنیت ایجاد کنند .پروفسور"دوهل" ، استاد دانشگاه برکلی در مطالعه ای که درباره ی تاثیر فضاهای شهری بر سلامت روانی ساکنان شهری انجام داده است،"شهر سالم "را چنین تعریف میکند :شهر سالم محیط اجتماعی و کالبدی با چنان امکاناتی است که انجام کلیه ی فعالیت های زندگی را به سهولت و با کارایی مطلوب امکانپذیر سازد - بحرینی، . - 84:1368
بسیاری ازاندیشمندانِ جامعهشناس، روان شناس، مردم شناس و ... درباب اهمیت اجتماعی فضاهای شهری تأکید کرده اند که این گونه فضاها موجب تسهیل روابط اجتماعی و پالایش ساخت اجتماعی میگردند، موجب گسترش حس اطمینان و اعتماد گردیده، بر امنیت و کنترل اجتماعی میافزایند .کانون تمرکز اجتماع و محل بروز و ظهور رفتارهای اجتماعی ساکنان هستند .فرایند اجتماعی شدن افراد را تسهیل نموده، عرصه ی مهم اعمال و هنجارها و موازین اجتماعی هستند . میدانی برای شکل بخشیدن به انسان و میدانی برای برقراری ارتباط به شیوه ی نمادگرایانه هستند و... - پارسی، . - 2:1379 مطالعه و تعمق در گزارش خشونت ها نشان می دهد که فضاهای بی دفاع در بروز خشونت های شدید، بخصوص خشونت های پیوسته، یکی از عامل های اساسی هستند. همچنین، فضاهای بی دفاع عامل مهمی در پایین آوردن کیفیت زندگی هستند .
از سوی دیگر، باید این مسأله را مد نظر داشت که امنیت و آسودگی دو عامل اساسی حیات بشری هستند ، چنانکه لیتون در مدل خود که برای درک محیط ساخته شده نیازهای اساسی انسان را شرح می دهد و امنیت را به عنوان نیاز اساسی انسان ها در نظر می گیرد و مازلو نیز در سلسله مراتب نیازها که از قویترین تا ضعیفترین را پیشنهاد کرده، بر نقش امنیت تأکید کرده است و آن را پس از نیازهای فیزیولوژیک در مرتبه ی دوم قرار داده و مهمترین نقش محیط ساخته شده و فضاها را ایجاد سرپناه و امنیت عنوان کرده است - لنگ، - 96:1383 با وجود این، شهر کرمان و سایر عواملی که ساخته و پرداخته ی آن هستند، دستخوش بیشکلی و نابسامانی هستند . در شهر کرمان طبق آمار نیروی انتظامی، بر اساس خشونت های ثبت شده در سالهای گذشته ، نقطه زیادی به عنوان فضاهای آلوده و جرمخیز وجود دارند که در این نقاط میزان خشونت ها بسیار زیاد و قابل توجه است . فضاهای بی دفاع در شهر کرمان به علت رشد و گسترش
