بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر با توجه به اهمیت حافظه تاریخی در تعیین هویت جمعی افراد به بررسی رابطه میان حافظه جمعی با نظام هویتی افراد یک جامعه می پردازد. در این مقاله ابتدا به تعریفی از مفهوم حافظه جمعی اشاره شده و سپس ابعاد مختلف هویت - هویت قومی، هویت ملی و هویت مذهبی - را تعریف می کند. حافظه جمعی مجموعه پدیدارهای اجتماعی مربوط به گذشته است که هر گروهی از طریق تعاملات میان اعضایش آن ها را تولید، نهادینه، محافظت و انتقال می دهد. هالبواکس به عنوان مهمترین نظریه پرداز در زمینه حافظه جمعی حافظه افراد یک جامعه که متاثر از بافت گروههای اجتماعی است، در هر دوره عناصر خاصی را در تاریخ گذشته برای فرد برجسته می نماید. هدف از این مقاله ارائه راهکارهای مناسب جهت تقویت نظام هویتی افراد جامعه از طریق اطلاع از پدیدارهای اجتماعی گذشته آن جامعه است که در راه یکپارچگی و وحدت افراد یک جامعه میتواند بسیار مثمر ثمر واقع شود.
واژگان کلیدی: حافظه جمعی، نظام هویتی، هالبواکس، پدیدارهای اجتماعی
-1 مقدمه
تاریخ اجتماعی ایران، از عصر تمدن های باستانی این سرزمین تا دوران معاصر شاهد تحولات و تغییرات بسیار بوده است. گستره این تغییرات از رخدادهایی همچون ظهور و سقوط تمدنها در سطح کلان تا پدیدههایی مانند تغییر شیوههای کنش اجتماعی در سطح خرد را شامل می گردد. افراد نیز در دوره های مختلف تاریخی در قالب گروه های گوناگون بر اساس نگرش ها، ارزش ها، عقاید و در یک کلام جهان بینی خاص خود در این تغییرات و تحولات سهیم بوده اند. »گروه طی فرایند های تعریف جمعی و درونی موجودیت می یابد: یعنی در شناسایی آن توسط اعضایش و نیز در روابطی که آنان با هم برقرار می سازند، مردم خودشان و دیگران را به طور جمعی شناسایی می کنند و زندگی روزمره شان را بنا به هویت های خود پیش می برند که به همین لحاظ پیامدهای عملی در پی دارد، زیرا که این هویت ها از نظر اجتماعی واقعی هستند« - جنکینز2، . - 1381 گوستاو لوبون3 معتقد است عامل اساسی تحولات فرهنگی تغییرات عظیم سیاسی نیست،بلکه دگرگونیهای عمیقی است که در بینش افراد جامعه ایجاد میگردد: آنچه انسان را مسحور عظمت خود میسازد، نه تحولات واقعی تاریخی بلکه تحولات مهمی هستند که در بینش ها، ارزش ها و باورها پدید میآیند و به دگرگونی فرهنگی میانجامند - لوبون، . - 1384
-2 حافظه تاریخی
هالبواکس1 به عنوان مهمترین نظریه پرداز در زمینه حافظه جمعی در تعریف حافظه جمعی می گوید »حافظه افراد یک جامعه که متاثر از بافت گروه های اجتماعی است، در هر دوره عناصر خاصی را در تاریخ گذشته برای فرد برجسته مینماید« - هالبواکس، . - 1992 هالبواکس نظریه پرداز کلاسیک بسترهایی اجتماعی حافظه، بر ویژگی گروهی و جمعی حافظه تاکید دارد. هنگامی که حافظه جمعی دوام آورده و قدرتش را از بنیاد خود به پیکرهای منسجم از افراد میگستراند، این افرادند که در مقام اعضای آن گروهها به خاطر می آورند - هالبواکس، . - 1951 از دیدگاه هالبواکس حافظه به عنوان سازه ای اجتماعی، متعلق به گروه اجتماعی و متاثر از ویژگیهای دوران معاصر میباشد. حافظه اجتماعی گروهی توان تاثیر گذاری بر واقیعت اجتماعی جاری را دارد - شوارتز2، . - 1996
حتی نقش حافظه جمعی در بازتولید نظام سیاسی و دگرگونسازی آن نیز بسیار برجسته میباشد - میزتال، . - 2005جامعهشناسان به حافظه اجتماعی از دو منظر مینگرند: نخست رویکردی خاص که این مفهوم را تحت عنوان زیر مجموعه ای از جامعه شناسی معرفت بررسی نموده و دوم، رویکرد وسیع تر، که آن را به عنوان یک پدیدار اجتماعی به مثابه ساختاری جهت اتصال جوامع در نظر میگیرد.تعریف کلی مفهوم حافظه جمعی عبارت است از مجموعه پدیدارهای اجتماعی مربوط به گذشته که هر گروهی از طریق تعاملات میان اعضایش آنها را تولید، نهادینه، محافظت و انتقال میدهد - میزتال3، . - 2001 از این منظر مجموعهای متنوع از کنش ها مانند یادبودها، بناهای یادبود و صور عمومی مانند سنت، افسانه و هویت، عناصر سازنده حافظه اجتماعی میباشند - الیک و رابینز4، . - 1998
-3 نظام هویتی
هویت عبارت است از مجموعه ویژگی ها و مشخصات فردی، اجتماعی و احساسات و اندیشه های مربوط به آنها که فرد آن را از طریق توانایی کنش متقابل با خود یا بازیافتن تصوراتی از خود به دست می آورد و در جواب پرسش من کیستم ارائه می دهد. در واقع هویت مفهومی است ناظر بر حالات و اعمال شخصی که ریشه در تربیت خانوادگی، آموخته های فرهنگی و باورهای اجتماعی دارد و تشخص و فردیت شخص یا جامعه را تشکیل میدهد - حقدار، . - 1380مفهوم هویت به صور گوناگونی دسته بندی شده است. از مهمترین دسته بندی در مورد هویت، هویت قومی، ملی و مذهبی است. با توجه به نقش هویت های ملی، قومی و مذهبی در شکل دهی به حافظه جمعی، تعریف میزان اهمیت آنها ارائه می شود. میزان اهمیت هویت جایگاهی است که فرد برای هویت خویش در بعد ملی، مذهبی و قومی قائل است - کاظمی، . - 1392
-3-1 هویت ملی قبل از هر چیز بهتر است ابتدا با مفهوم هویت ملی آشنا شویم و نمادهای آن را بشناسیم. جامعهشناسان هویت ملی را به معنای احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در اجتماع ملی و در میان مرزهای تعیین شده سیاسی تعریف می کنند. مهم ترنی عناصر و نمادها، که سبب شناسایی و تمایز افراد با هویت های ملی گوناگون از یکدیگر می شوند، عبارتند از: سرزمین ، دین و آیین، اداب و مناسک، تاریخ، زبان و ادبیات، مردم و دولت. به این ترتیب، هویت ملی و فرهنگی ما ایرانیان، با توجه به تاریخ و فرهنگ دیرپای ایران، در برگیرنده جوانب گوناگون و مهمی مانند: باورهای مینوی، احساس ایرانی بودن تعلق خاطر به تاریخ و تمدن ، فرهنگ، اخلاق و سنن ملی ، زبان و ادبیات ، هنرهای ملی، تعهد در حفاظت از سرزمین آبا و اجدادی، استقلال طلبی و اقتدار ملی و کوشش برای رشد، پیشرفت و آبادانی کشور است - لهسایی و همکاران، . - 1388
-3-2 هویت قومی هویت قومی به سنت فرهنگی مشترک و احساس هویتی گفته می شود که یک قوم را به عنوان یک گروه فرعی از یک جامعه بزر گ تر متمایز می کند. اعضای هر گروه قومی از لحاظ ویژگی های خاص فرهنگی از سایر اعضای جامعه، خود را متمایز میدانند - داوری، . - 1376 هویت یابی قومی به عنوان اساس اقدام جمعی زمانی تحقق می پذیرد و حفظ می شود که امتیازات آشکاری وجود داشته باشد که با تکیه بر هویت قومی بتوان برای دست یافتن به آن ها با دیگران رقابت کرد. این رقابت میان گروه های قومی عامل بسیج قومی است و به تشکیل سازمان قومی و افزایش هویت های قومی منجر میشود - احمدیپور و همکاران، . - 1389
-3-3 هویت مذهبی برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پایبندی و وفاداری به آن، اعتقاد و تمایل به مناسک و آیین های مذهبی فراگیر در فرایند شکل دهی هویت، بسیار موثر است. مذهب علاوه بر اینکه از لحاظ کارکردی عامل مهمی در روابط اجتماعی به حساب می آید، موجب دلگرمی، سرزندگی، نشاط و اشتیاق عمومی است، ضمن آنکه در بسیاری مواقع مذهب در مفهوم جامعه شناختی، با تاکید بر بعد عینی و خارجی آن با سایر مضامین ملی از جمله دولت، تاریخ و میراث فرهنگی درآمیخته است - حاجیانی، . - 1379 مذهب از گذشته تا کنون عامل به وجودآورنده هویت مشخص برای معتقدان خود و تمایز میان آن ها بوده که اعتقادی به آن نداشته اند. یعنی هویت انسان ها با مذهب و دین آنها شناخته میشود - کلانتری و همکاران، . - 1388
-4 رابطه حافظه جمعی با نظام هویتی در ایران
