بخشی از مقاله
چکیده :
با نگاهی اجمالی و تحلیلی نه چندان پیچیده به معماری مسکن حال حاضر و بویژه حیاط آن و در مقایسه با حیاط خانه های سنتی ، به وضوح می توان دریافت که کاربران امروزی نه تنها حیاتی از این حیاط نمی یابند بلکه خود را با آن کاملا غریبه می پندارند و در مقابل ، با وجود عدم حضور ظاهری حیاط های سنتی ، خاطره آن همچنان در اذهان باقی مانده است.بر آنیم تا دلایل این جاودانگی را که ملهم از خصوصیات صورت ظاهر و بالاخص صورت باطن آن است شناخته تا بتوانیم بار دیگر از این حیاط=حیات بهره مند شویم. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی ،تاریخی و میدانی است. قسمت اعظم اطلاعات و داده های لازم از منابع کتابخانه ای - شامل مراجعه به کتب و مقالات موجود و ...میباشد.
- 1 ❖ مقدمه :
معماری امروز ایران به دلیل نادیده انگاشتن اهمیت فضای باز با چالش روبرو است و متاسفانه در توهم طراحی فضای باز به سر میبرد. معماری ایرانی همواره متوجه هیچ بوده که البته این هیچ یا همان فضای خالی ، فضای است که نقطه اتصال زمین و آسمان و در نهایت هدف آن رسیدن به وحدانیت و ذات الهی بوده است.یکی از این فضاهای خالی حیاط خانه های ایرانی میباشد که امروزه این مسئله بسیار کمرنگ شده است.
مکان قسمتی از فضاست که از طریق عواملی که در آن قرار دارد صاحب هویت خاصی شده است و برخلاف فضا قابل حمل شدن و جابجایی نیست. شخصیت یک مکان میتواند از تقابل آن با محیط زمینه، ارتباطی داشتن با رویداد و یا جنبه نمادین بودن ان به وجود آید. لذا مکان چه زمانی که در قالب فضایی محدود شده به معماری میانجامد و یا زمانی که در یک موقعیت جغرافیایی قرار دارد دارای هویت خاص خود است. - 18 -
اما معماری هر چه باشد ، چه مکان و چه فضا ، لازمه آن مفاهیم و عناصری است که بتواند آن را برای استفاده کننده اش خواستنی سازد.شاید بتوان مقدمه این مسئله را به نوعی در تعریف کان از معماری مشخص نمود که معتقد است : انسان با آفرینش معماری خود "چیزها" را از "سکوت" به "نور" می آورداما در ورای "سکوت و نور" که وی آنها را دو برادر میخواند ، نوعی "نظم" قرار گرفته که در نگاه کان چیزها بودن خود را از این نظم می آغازند و او این مسآله را حس فوق العاده حضور می داند.
همچنین، جمله معروف برونوزوی که مطرح میکند : معماری هنر فضاست.در تکمیل این تعریف نیز میتوان تعریف شولتز از معماری را مطرح کرد . شولتز ساختن را تنها در اشغال فضا نمیبیند بلکه مسآله اساسی برای او افشای روح مکان و برقراری ارتباط عمیق بین زمین و آسمان است.همچنین هایدگر نیز معتقد است : سکونت بیانگر برقراری پیوندی پر معنا بین انسان و محیط مفروض میباشد که این پیوند در تلاشی برای هویت یافتن ، یعنی به مکانی حس تعلق داشتن است. - هایدگر، 1962 ، - 83
در تمامی این تعاریف ، نکاتی ظریف وجود دارد. از جمله اینکه ، معماری نوعی هنر بیان شده و یک عنصر زمانی هنر میشود که در تعریف عام به حس زیبایی شناسی افراد پاسخ مناسب داده باشد و حال زمانی این هنر ماندگار میشود که در طول زمان اتفاق افتاده و تبدیل به یک خاطره جمعی گردد .به نوعی می توان به نقل از دکتر نقره کار و همکاران - - 1388 ، شرط جاودانگی را عامیانه و مردمی بودن و راز آن را پاسخ عقلانی دادن به نیازهای عام و در پس آن پاسخ به نیازهای فرا زمان و فرا مکان انسان دانست.
به گواه تاریخ و زمان ، در تعریفی جامع از دکتر بمانیان ، هویت فرهنگی معماری را همان ارزش هایی رقم میزند که تنها در بستر بناهای سنتی ادراک میشود.معماری سنتی ایران به نوعی تصویر و نمودی از کیهان است که اساس آن بر این عقیده است که سالم ترین شکل زندگی انسان در محیطی است که با خود او همساز باشد - اردلان ، - 1380 و البته در کنار این همساز بودن ، همواره به نیازهای معنوی او پاسخ مناسب داده و به نوعی اورا به سمت معنای وجودی و سرچشمه اصلی رهنمون سازد.
در یک تعریف کلی میتوان معماری سنتی حیاط های مرکزی را معرفی ای برای عالم مثال - عالم فصل یا وصل - نامید که مابین عالم آسمانی و خاک قرار گرفته است و همچنان که پیشتر مطرح گردید این مسئله همواره با سلسله مراتبی همراه بوده است.بطوری که این سلسله مراتب هم در مفهوم و هم در اجزا عناصر این حیاط دیده میشود .به عنوان مثال ، درمرکزیت حیاط یک حوض آب قرار گرفته - که خود با دارای مفاهیمی عمیق میباشد - سپس از این مرکز حرکت کرده و به سمت جداره های نمای اطراف میرسیم اما تمامی این حرکت با ریتمی کاملا آرام اما تعریف شده و پیوسته انجام شده ، به آن رسیده یا از آن دور میشویم.
به طور مثال ، قرار گیری ایوان ، میان حیاط و بنا خود گویای این مسئله است و یا حتی در نگاهی ظریف تر قرار دادن گلدان ها در مرز ایوان و حیاط نشانی از اتصال یا انفصال دارد که در عین فاصله گذاری خود نیز پیوند دهنده عناصر میباشد. همه اینها در معماری ایرانی گویای یک نظم مشخص میباشد.از هندسه ی کالبد گرفته تا تمام مرکزیت هایی که فقط در یک نظام هندسه مند قابل مشاهده است.گویا در این معماری ،نظام فضایی ، نقشه ی پنهان معماری میباشد. - تقوایی - 1386 همچنین نیز از نظر هایدگر ، از یک نظام فضایی اینگونه انتظار میرود که یک چهارچوب جامع را فراهم آورد و بتواند واقعیت تجربی و حقیقت متافیزیکی و ماورائی را هم تشریح کند و هم بینشان مصالحه برقرار نماید.
در یک نگاه اجمالی می توان سلسله مراتب وجودی حیاط را هماهنگ با سلسله مراتب وجودی عالم نامید که این سلسله مراتب همان عالم حس ، عالم خیال و عالم عقل است که برای درک راحت تر آن یا همان "بودن" هایدگر نیاز به کالبد شدن را در پی دارد.این کالبد شدن از گوشه گوشه نظم موجود در هندسه آن آغاز شده و به مرکزیت آن هندسه رسیده که گویای حضور حق میباشد.حتی در نگاهی ظریف تر میتوان وجود حوض آب یا همان روشنایی در این مرکز را نمودی از مرکزیت عالم کیهان معرفی کرد ، چرا که آب به سان یک آینه که لایتناهی است ، تصویر آسمان لایتناهی را در خود منعکس کرده ، گویی که آسمان را به زمین آورده و یا در واقع ، عالم خاکی را به آسمان متصل کرده است.
نگاهی اجمالی به تاریخ معماری ایران و سایر تمدن های جهان نشان می دهد که هیچ اثر بزرگ معماری وجود ندارد که بر اساس اندیشه ای مدون و روشن شکل نگرفته باشد. این اندیشه ریشه در جهان بینی دارد - گاه اسطوره و گاهی هم در سنت ها و عادت ها - به این ترتیب می توان گفت که هر تمدن یا قومی در دوران های مختلف معماری خاصی را ارائه می دهد. × - 28 - یکی از دلایلی که باعث شده است معماری امروز ایران در یافتن هویت خود سردرگم باشد، این است که اندیشه بانی این معماری چندان روشن نیست .
شرایط امروز با زمان صفویه بسیار متفاوت است در آن دوران تفکر فلسفی معینی حاکم بود، یا در عهد باستان اندیشه اسطوره ای روشنی حاکم بود، ولی امروزه آن گونه نیست - 28 - . در این پژوهش برآنیم که این ویژگی ها را در حیاط خانه اصیل ایرانی شناخته و بار دیگر آن را زنده و برقرار سازیم و با استفاده از آن ها، سعی در حفظ و اجرای آن داشته باشیم ،چرا که یک اصل هرگز از ذهن نسل دارنده آن پاک نشده و بالعکس همیشه در پی یافتن و داشتن آن خواهد بود. برای دستیابی به این هدف باید سعی کنیم شاخصه های این معماری را شناخته وبا استفاده از آن ها، سعی در حفظ و اجرای آن داشته باشیم .از جمله سوالاتی که در اینجا مطرح می شود از این قرار است :
- چه عناصری کمک بیشتری در باززنده سازی این حیاط میکند .آیا تکرار عناصری مانند حوض ها ،سکوها ، باغچه بندی و ... تاثیر مستقیمی بر روی این باززنده سازی دارند ؟ ×
- باورهای اعتقادی ما چه نقشی در ایجاد این حیاط ها داشته و امروزه از کدام یک از این موارد میتوان استفاده کرد ؟ ×
❖ - 2 تعاریف کلی :
❖ - 1 - 2 حیاط :
»حیاط محوطه و هر جای دیواربست و سرای و خانه و صحن خانه - ناظم الاطباء - صحن و گشادگی خانه. در منابع فارسی، فضایی وسیع و بی سقف که اطاقها بر طرقی یا چند طرف آن بنا شده است. - «لغتنامه دهخدا - » صحن خانه ، زمین برابر ساختمان که دور آن دیوار باشد. « - فرهنگ فارسی معین -
