بخشی از مقاله
چکیده
در ادبیات توسعه، محدودههای مرزی کشور به عنوان مناطق پیرامونی محسوب می شوند که به دلیل ماهیت خود از یک سو با شرایط بی ثبات اقتصادی و اجتماعی روبه رو می باشند و از سوی دیگر به دلیل نبود تفکر برنامهمحور با مشکلات و معضلات عدیده کالبدی فضایی دسته و پنجه نرم میکنند. در حال حاضر بسیاری از کشورها به دلیل گرایش به سوی توسعه منطقهای و یکپارچه سازی مناطق به منظور بهره برداری از ظرفیت های بالقوه این محدودهها توجه خود را به سمت مناطق مرزی سوق دادهاند. در ایران نیز در سال های اخیر، مناطق مرزی مورد توجه برنامه ریزان قرار گرفته است.
اما این توجه بیشتر در حوزههای کلان و مدیریتی صورت گرفته است. و کمتر موردی یافت میشود که بتوان تناسبی میان ارزش مبادلات تجاری انجام شده در سایتهای مرزی و کیفیت محیطی این محدودهها پیدا کرد.در این پژوهش، مرز رسمی باشماق مریوان به عنوان یکی از ارزشآور ترین مرزهای رسمی کشور که با معضلات عدیده کالبدی فضایی روبروست، مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است. در این راستا پس از طی فرآیند چشماندازسازی، تدوین اهداف کلان و بیانیه چشمانداز سایت، با استفاده از ماتریس سوات، راهبردهای برنامهریزی فضایی سایت مرزی استخراج شده و به تفکیک زمینههای مطالعاتی دستهبندی گردیده است.
واژه های کلیدی:مرز، برنامهریزی کالبدی فضایی، فرآیند چشمانداز سازی، ماتریس سوات
مقدمه
قرنها پیش، مرز مفهومی بود که موجودیت مکانی فرمانروایان را تعریف میکرد و با حصار و برج و بارو، قلمروهای تحت حاکمیت را از هجوم دشمنان حفظ مینمود. اگرچه همچنان تمامیت ارضی و حفظ سرزمین از هجوم بیگانه، اصول بنیادی قلمروهای حکومتی به شمار میآید، مفهوم مرز و سرحد کاملا متحول شده و از "خط انفصال" به "فصل مشترک" تغییر معنی داده است.
با این تلقیِ نوین از مفهوم مرز، امروزه محدودههای مرزی نه تنها عرصههایی در انحصار نیروهای نظامی و امنیتی نیستند که به عنوان دروازههایی گشوده به روی ملتها ایفای نقش میکنند. دروازههایی که علاوه بر نقش اقتصادی و امنیتی، فرصتی مناسب جهت معرفی ویژگیهای هویتی کشور مقصدِ گردشگران و بازرگانان به شمار میآیند. نگاهی به نمونههای جهانی طراحی مرزها، رویکرد عمومی کشورها در راستای ارتقای کیفیتهای محیطی سایتهای مرزی را به روشنی نمایان میکند.
ایران به عنوان مهمترین کشور منطقه خاورمیانه، مرزهای گستردهای با کشورهای همسایه خود دارد. از مهمترین این مرزها، مرز مشترک با کشور عراق است که سهم عمدهای از طول نوار مرزی غرب کشور را به خود اختصاص دادهاست. در این میان مرز کردستان ایران و عراق به دلیل اشتراکات فرهنگی ساکنان و امنیت نسبی آن، عرصهای مهیا برای استقرار سایتهای مرزی جاذب گردشگران و بازرگانان میباشد. یکی از مرزهای اصلی کردستان ایران و عراق، مرز باشماق مریوان است. این مرز علیرغم کیفیت فضایی کالبدی نامناسب در وضعیت موجود، مورد استقبال گسترده بازرگانان و گردشگران سراسر کشور قرار گرفته است. این موضوع، نمایانگر وجود بستری مهیا جهت ارتقای کیفیتهای محیطی سایت مرزی باشماق است.
محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه پیش رو، سایت مرز رسمی باشماق است که در فاصله 17 کیلومتری غرب شهر مریوان در جوار روستای مرزی باشماق قرار دارد . از سال 1369عملاً فعالیت اقتصادی از طریق مرز باشماق با کردستان عراق شروع شده است و این مبادلات به دلایل قومی و ویژگیهای خاص منطقه روز به روز تقویت شده و توانسته به عنوان اولین بازارچه مرزی جمهوری اسلامی ایران با کشور عراق بستر مناسبی را جهت فعالیت اقتصادی فراهم نماید.
بیان مساله
به طورکلی میتوان فرآیند سلسلهمراتبی تعیین و تحلیل مسایل را در قالب موارد زیر بیان نمود:
الف تهیه فهرستی از مسایل موجود در ناحیه مورد برنامهریزی
ب مقولهبندی مسایل
پ تشریح مساله / مسایل
ت تعیین علل بروز مسایل
ث تعیین درجه اهمیت بین مسایل - ارزشگذاری منفی -
ج تعیین و جمعبندی علل بروز مسایل و تعیین محدودیات و قیود مربوط به هر مساله و مسایل
یکی از مهمترین گامها در فرآیند تدوین مسایل، مقولهبندی مسایل در محدوده مورد مطالعه میباشد. منظور از مقولهبندی، قرار دادن هریک از مسایل در دستههای کلانتری میباشد که امکان دسته-بندی و نظم بیشتر را فراهم میآورد. بر این اساس میتوان تمامی مسایل موجود در محدوده را در شش دسته زیر طبقهبندی کرد.
الف مسایل کاربری زمین و فعالیت
ب مسایل حرکت و دسترسی
پ مسایل مربوط به فضاهای همگانی
ت مسایل مربوط به فرم کالبدی
ث مسایل مربوط به منظر
ج مسایل مربوط به مدیریت محدوده هریک از تقسیمات ذکر شده به دستههای خردتری تقسیم میشوند که در زیر به آنها اشاره میشود.
در خصوص مسایل مربوط به کاربری زمین و فعالیت، مسایل اصلی محدوده عبارتند از:
وجود کمبودهای خدماتی در محدوده مورد مطالعه
عدم تامین تمامی نیازهای متناسب با فعالیت غالب - گمرک و ... - در محدوده مورد مطالعه
عدم توجه به همجواری کاربریها و فعالیتها در وضع موجود
درخصوص مسایل مربوط به فضاهای همگانی و محیطزیست، مسایل اصلی محدوده عبارتند از:
عدم وجود فضاهای همگانی جهت استفاده مراجعهکنندگان
روند رو به افت کیفیت محیط زیست بهواسطه تردد وسایل نقلیه سنگین و تاثیرات توسعه مرز رسمی باشماق
عدم وجود فضاهای سبز در محدوده مرز رسمی باشماق
در خصوص مسایل مربوط به ترافیک و دسترسی، مسایل اصلی محدوده عبارتند از:
وضعیت نابسامان مسیرهای موجود در محدوده مرز رسمی باشماق
خاکی بودن سهم قابل توجهی از مسیر محدوده
عدم تامین / وجود فضاهای کافی جهت پارکینگ و ... به تفکیک وسایل نقلیه سبک و سنگین
اختلاط مسیرهای سواره و پیاده - نبود مسیرهای پیاده مجزای مناسب -
در خصوص مسایل مربوط به منظر، مسایل اصلی محدوده عبارتند از:
عدم توجه و استفاده نامناسب از منظر طبیعی محدوده پیرامون مرز رسمی باشماق
پراکندگی بافتهای ساختهشده و عدم یکپارچگی در الگوی توده فضا، ارتفاع و ...
نبود نظم در ساخت و سازها و بیبرنامهگی در توسعه مرز رسمی
در خصوص مسایل مربوط به فرم کالبدی، مسایل اصلی محدوده عبارتند از:
اغتشاش در وضعیت ساختمانهای موجود در محدوده
عدم وجود سیستم روشنایی مناسب در محدوده مورد مطالعه
عدم وجود زیرساختهای مناسب در محدوده مورد مطالعه
عدم وجود مبلمان مناسب در محدوده مورد مطالعه
در خصوص مسایل مربوط به مدیریت، مسایل اصلی محدوده عبارتند از:
عدم وجود مدیریت یکپارچه در محدوده مورد مطالعه
تعدد ارگانهای تصمیمگیر در محدوده مرز رسمی باشماق
تدوین نیازها
در این بخش از مطالعات بر اساس بررسیهای میدانی انجام شده، نیازهای محدوده مورد مطالعه به تفکیک زیر تدوین شده است:
الف. نیازهای موجود در زمینه کاربری و فعالیت نیاز به تامین فضاها و فعالیتهای دارای کمبود در محدوده مورد مطالعه نیاز به باز توزیع متناسب و سازگار فعالیتها در محدوده مورد مطالعه
ب. نیاز های موجود در زمینه فضاهای همگانی و محیط زیست نیاز به تامین فضاهای همگانی - کمی و کیفی - در محدوده مورد مطالعه نیاز به کاهش اثرات زیست محیطی از طریق ارزیابی اثرات زیست محیطی و پیشنهاد اقدامات کاهنده تاثیرات نیاز به تامین فضای سبز کافی در محدوده مورد مطالعه
پ. نیاز های موجود در زمینه ترافیک و دسترسی نیاز به تفکیک مسیر ترانزیت، مسافری و ... در محدوده مرز رسمی باشماق نیاز به تامین پارکینگ مورد نیاز به تفکیک وسایل نقلیه سبک، سنگین و هدف از پارک نیاز به تامین عرض مناسب مسیر برای تردد وسایل نقلیه مختلف نیاز به تفکیک انواع وسایل نقلیه متناسب با هدف از تردد و نیازهای هر یک از آنها
ت. نیازهای موجود در زمینه منظر - طبیعی و مصنوع - نیاز به تقویت ورودی به داخل محدوده مرز رسمی نیاز به تقویت دید به ارتفاعات و مناظر طبیعی پیرامون نیاز به ساماندهی وضع فعلی ساختمانها، توده-فضا و ارتفاع و نحوه چیدمان و ارتباط فضایی آنها
ث.نیازهای موجود در زمینه فرم کالبدی
نیاز به ساماندهی ساختمانهای موجود در محدوده مورد مطالعه نیاز به تامین روشنایی کافی و مناسب در محدوده مورد مطالعه نیا به تامین زیرساختهای محدوده مورد مطالعه نیاز به تامین مبلمان کافی و کارکردی در محدوده مورد مطالعه
ج. نیازهای موجود در زمینه مدیریت محدوده نیاز به ایجاد سازو کار مدیریت یکپارچه در محدوده مورد مطالعه
تدوین چشمانداز مقدماتی
اتخاذ چشماندازی روشن بر پایه تصمیمات شهروندان و مسوولان دولتی شهر میتواند بسیاری از خواستهها، نیات و آمال گوناگون را به اقدامی تحققپذیر و سازنده تبدیل نماید و از این طریق بستر تحول شخصیت و هویت شهر را پدید آورد .[2] دستیابی به چشماندازی با ویژگیهای مذکور، با گذر از فرآیند چشماندازسازی - از چشمانداز مقدماتی تا بیانیه چشمانداز - امکانپذیر خواهد بود.چشماندازسازی دو پایه اصلی و ضروری دارد که عبارتند از "اتکاء چشماندازسازی بر سنجش جامع وضعیت" و "مشارکتی بودن". به بیان دیگر منظور از چشمانداز، چشمانداز مشترک و جمعی است و بدون مشارکت گروههای ذینفع و ذینفوذ چشمانداز به لفظی تهی از معنا تقلیل مییابد.
جلب مشارکت در فرآیند چشماندازسازی به شیوههای گوناگون نظیر اجرای پیمایشهای اجتماعی؛ برگزاری نمایشگاه از طرحها و پیش نویس چشماندازها؛ رایزنی و بحث با مسوولان و مدیران شهری؛ ترتیب دادن بازدید از شهرها و محلات دیگر؛ برگزاری برنامههای آموزشی و آگاهنده و ارایه مثالهای تصویری و ساده فهم از چشماندازهای محتمل صورت میگیرد. باید تاکید نمود که در چشماندازسازی، "فرایند" لااقل به میزان "فراورده" اهمیت دارد. چراکه نه تنها کیفیت فراورده را تعیین مینماید بلکه خود به مثابه ابزاری آموزشی ترویجی موجب ارتقاء سطح گفتمان برنامهریزی، طراحی و مدیریت شهری در لایههای مختلف جامعه، حرفهمندان و مسوولین میگردد .[8]
فرآیند چشم انداز سازی
فرایند چشماندازسازی را میتوان به مثابه طوفان ذهنی1 خلاقانهای دانست که برای پروژههای بهبود کیفیات محیطی عرصههای همگانی شهری - طراحی شهری - شکل میگیرد. لذا، با فرایند تدوین چشمانداز برای یک شهر یا یک حوزه کلان شهری متفاوت است. در اینجا، طراحان شهری، رهبران شهری و مدیران توسعه شهری خلاق و آرمانگرا، محتوای دید باز، آرمانی و خلاقانه خویش را متضمن بهترین حالتها و آرمانیترین وضعیتهایی که برای توسعه یک عرصه همگانی نظیر یک خیابان متصور میباشد، عرضه میدارند. طرحمایه-ها2 و طرحوارههای3 برآمده از فرایند چشماندازسازی مذکور میباید قابلیت به واقعیت پیوستن یا اقدام در دورههای کوتاه مدت را داشته باشند.
در عین حال اینها را میتوان طوفان ذهنی و بازتابهای توسعه خلاقانه هنرمندانهای دانست که به وسیله طراحان شهری، معماران منظر و سایر هنرمندان دخیل در حرفه هنرهای کاربردی ارایه میگردد. برنامههای طراحی چشمانداز را که در لباس طرحمایهها و طرحوارهها ارایه میگردد میباید در فرایند برنامهسازی راهبردی و تفصیلی تدقیق، توجیه پذیر و اجرایی نمود. توجه به خلاقیت، بلندپروازی و آرمانخواهی همه دستاندرکاران اعم از مردم، مسوولین و حرفهمندان یکی از مهمترین مولفههای فرایند چشم-اندازسازی است. برنامه چشمانداز خود میتواند برای تهیه برنامههای تفصیلی و اجرایی و اقدام یک طرح - برنامه - پایه و سند راهبردی تلقی گردد .[2] محصول نهایی و رسمی فرایند چشماندازسازی بیانیه چشمانداز است.
