بخشی از مقاله
چکیده
فضای عمومی به عنوان صحنه نمایش زندگی اجتماعی، فضایی است که زندگی جمعی و روزمره ساکنین را بیان میکند. رابطه فضای عمومی و محتوای اجتماعی آن، یک رابطه دو طرفه است . این در حالی است که امروزه، زندگی اجتماعی در فضاهای عمومی جریان نداشته و نقش آنهاصرفاً به ارتباط دهنده بین مقصدها تقلیل یافته است. عدم وجود جریان زندگی اجتماعی در فضاهای عمومی، باعث جداسازی مردم از محیط و از یکدیگر شده و نتیجه آن ظهور نابسامانیها در کالبد و ایجاد ناهنجاریهای اجتماعی در فضای عمومی است. هدف از این پژوهش، بررسی ضرورت وجود مکانهای سوم به عنوان فضای تجمع غیررسمی در عرصههای عمومی یک مرکز تجاری-تفریحی و نقش آنها در بهبود عملکرد اجتماعی است.
مهم ترین پرسش در این پژوهش آن است که چگونه و با استفاده از چه راهکارهای طراحی میتوان چنین مکانی را ایجاد نمود و زمینهی شکلگیری فعالیت و تعامل افراد را در مکان سومی به غیر از خانه و محل کار فراهم ساخت. این پژوهش سعی دارد با استفاده از رویکرد مکانسازی، از طریق تغییرات سریع، تأثیرگذار، قابل لمس و در مقیاس خرد، با ایجاد و تقویت مکان سوم، بین زندگی اجتماعی غیررسمی و قلمرو فضای عمومی ارتباط برقرار کند.
در این پژوهش با فرض این که ایجاد و تقویت مکان سوم در فضای عمومی باعث افزایش تعامل اجتماعی میان افراد و بهبود زندگی جمعی میشود، ابتدا با استفاده از شیوه جمع آوری دادههای کتابخانهای، مفاهیم اصلی مورد بررسی قرار گرفت، سپس از طریق ایجاد ارتباط بین مفاهیم مطرح شده، چهارچوبی مفهومی جهت خلق مکانهای سوم در راستای بهبود عملکرد اجتماعی عرصههای عمومی در مراکز تجاری-تفریحی ارائه میشود.
-1 مقدمه
مکان سوم اشاره به محیط اجتماعی جدای از دو فضای اجتماعی معمول یعنی خانه و محل کار دارد. در واقع میتوان کل فضاهای قابل استفاده انسان را به سه گروه "فضای زندگی - مکان اول - ، فضای کار - مکان دوم - و فضای تفریح و اوقات فراغت - مکان سوم - " تقسیم بندی نمود.[1] در آستانهی هزاره سوم، فضاهای عمومی شهری به عنوان مکان سوم که نقشی اساسی در برقراری تعاملات اجتماعی ایفا مینمایند مورد توجه جدی قرار گرفته و به کانون تمرکز دانش و حرفهی معماری و طراحی شهری تبدیل گردیدهاند.[2] مکانهای سوم، فضاهای عمومی و جذابی هستند که به زندگی غیررسمی شهروندان معنا می-بخشند و موجب حفظ و پویایی فضای شهری میشوند.
[3] حال سؤالی که مطرح میشود این است که چه نوع فضای عمومی مناسب عصر حاضر و پاسخگوی نیازهای انسان امروز و حتی نسلهای بعدی است. در راستای سؤال مطرح شده باید گفت در جوامع معاصر برخورداری از فضاهای عمومی با کاربری تفریحی و تجاری یکی از مهمترین حقوق شهروندی به شمار میرود و هر اندازه شهری بزرگتر شود، میزان انتظارات شهروندان از آن بیشتر میگردد. شهرهای امروزی به عنوان فضاهایی که جزیی از زندگی روزانه محسوب شده و فعالیتهای وابسته به آن را در خود جای میدهند، باید بستری برای تأمین نیازهای روحی و ذهنی شهروندان باشند تا بتوانند با کاربران خود ارتباطی مؤثر برقرار کنند .
برقراری ارتباط اجتماعی، ایجاد خاطره جمعی و فضایی معاشرپذیر و پویا برای بودن با دیگران، داد و ستد، دیدار و گذراندن اوقات فراغت از نیازها و خواستههای ساکنان شهر است که بخشی از آن در محیط خانه انجام میشود و بخشی دیگر در فضای شهری سپری میگردد.[4] در مقالهی حاضر هدف بررسی و ارائهی راهکارهای ارتقاء تعاملات اجتماعی در مراکز تجاری-تفریحی بر مبنای نظریهی مکان سوم بوده و سؤالات زیر در روندپژوهش پاسخ داده خواهند شد؛
1. نقش مکان سوم در شکلگیری و بهبود تعاملات اجتماعی جوامع معاصر چیست ؟
2. چه نوع فضای عمومی مناسب عصر حاضر و پاسخگوی نیازهای انسان امروز و حتی نسلهای بعدی میباشد؟
3. چگونه میتوان مفهوم تعاملات اجتماعی را در طراحی مجموعه تفریحی تجاری عینیت بخشید؟
از این رو با توجه به موضوع اصلی تحقیق، بنیان سؤالات و اهداف بیان شده، فرضیاتی در قالب عبارات زیر ارائه شده است؛
1. طراحی مکان سوم با کاربری تفریحی-تجاری و رویکرد تعاملات اجتماعی میتواند پاسخگوی نیازهای فرهنگی، تفریحی و اجتماعی اقشار مختلف جامعه باشد.
2. ایجاد یک مرکز تجاری-تفریحی که منطبق بر رفتارها و نیازهای استفاده کنندگان باشد میتواند مناسب و پاسخگو برای نیازهای جمعیت شهری و ردههای سنی مختلف باشد.
3. تبدیل یک مرکز تجاری-تفریحی به یک فضای جذاب و پویای شهری با مؤلفههای تعریف مکان سوم، افزایش تعاملات اجتماعی را سبب میشود.
-2 روش تحقیق
در این روش با تنظیم چارچوب کلی، به جمعآوری و ردهبندی اطلاعات پرداخته شده است؛ و اصول و مفاهیم مربوط به موضوع به صورت متون ترجمه شده و با توجه به کتب و مقالات موجود و مجلات معتبر معماری، مقالات ارائه شده در همایشات داخلی و خارجی و بانکهای اطلاعاتی معماری در اینترنت و همچنین پایان نامههای مرتبط با موضوع و دانشگاههای معتبر کشور صورت گرفته است.
ابزار گردآوری اطلاعات که شامل فیش برداری و تهیه جداول مورد نیاز، بانکهای اطلاعاتی و شبکههای کامپیوتری میباشد. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات به دو شیوه تجزیه و تحلیل کیفی و تجزیه و تحلیل کمی استناد میشود. از شیوه کیفی که مبنا عقل و منطق و استدلال است و در استخراج اصول و راهکارهای مدنظر پژوهش استفاده میشود و از شیوهی کمی جهت استخراج برخی از نظرات و پرسشهای عمومی بهرهگیری میشود؛ و در نهایت از طریق بررسی و مقایسه و تطبیق یافتهها، طبقهبندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات صورت میگیرد.
-3 پیشینهی پژوهش
هانیه مرتاض هجری در سال 1393 در پژوهشی با عنوان »ارزیابی مکان های سوم مورد استفاده جوانان در خیابان ولیعصر - حدفاصل میدان ونک تا پارک ملت - و خیابان انقلاب شهر تهران«، با توجه به ویژگیهای مکان سوم و نیازهای جمعیت شهری، مکان سوم را مکانی مناسب برای پاسخگویی به بخشی از نیازهای جوانان دانسته که خود فضایی برای ارتباط جوان با فضای شهری است.[5] سید یوسف احمدی و همکاران در سال 1392 در مقالهای با عنوان »تبدیل فضای گمشده به مکان سوم« بیان داشتند که به تدریج با رشد صنعت و علم، فضاها معانی خود را از دست میدهند و دیگر مجالی برای تعاملات اجتماعی باقی نمیماند.
ساختوساز نامناسب، کمبود فضا و در بعضی نقاط عدم طراحی اصولی و انسانمحور موجب شده فضاهایی که روزی مکان بودند از یادها کمرنگ شده و فراموش شوند. این گونه فضاها را به عنوان فضای گمشده اطلاق کرده و در نهایت مکان سوم را اینگونه توصیف میکنند: مکان سوم بر خلاف مکانهای اول و دوم، به مردم اجازه میدهند تا مسائل ثانوی خود را کنار گذاشته و به طور ساده با قرار گرفتن در کنار یکدیگر و افراد غریبه با صحبت و گفتگو زمان را سپری و اوقات خوشی را با هم داشته باشند. این مکانها میزبان گردهماییهای منظم، داوطلبانه، غیررسمی و مسرت بخش، و همچنین فرار از محیط خانه و محیط کار میباشند .[6]
-4 تعاملات اجتماعی و حیات جمعی در یک فضا
تعاملات اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین دو نفر یا بیشتر است که منجر به واکنشی میان آنها شود و این نوع واکنش برای هر دو طرف شناخته شده است. بنابراین روابط بدون معنا در زمره این تعریف قرار نمیگیرد.
