بخشی از مقاله
چکیده
توجه به منظر شهر و چشم انداز آن به عنوان مفهومی که توسط شهروندان و بر اساس تجربه آنها از مکان پدید میآید، نکته قابل تاملی است که علاوه بر تاثیر مستقیم در فرهنگ ساکنان شهر، عاملی موثر بر کیفیت زیستی شهر میباشد. به دنبال تحولات بنیادی و توسعه گسترده شهر در دهههای اخیر، یکی از بزرگترین معضلات و دغدغهها در کلان شهر تهران همانند بسیاری از شهرهای بزرگ دیگر، ناهمگونی و عدم تناسب و سنخیت در عناصر مختلف شهری و از دست رفتن تعلق خاطر مکانی شهروندان و بی هویت شدن شهر میباشد. ایجاد یک چشم انداز ایرانی-اسلامی در کلان شهر تهران و نظم در الگوی معماری سیمای شهر به ویژه فضاهای عمومی و نمادهای شهری موجب هویت بخشی و ارتقاء زیستی و فرهنگی زندگی ساکنین شهر میگردد.
در این مقاله عوامل موثر در ایجاد چشم انداز شهری و هویت بخشی به آن عنوان شده و عوامل اصلی آن مورد بررسی دقیقتر قرار گرفته اند. سپس با مطالعه الگوهای شهری و معماری ایرانی-اسلامی در دوران مختلف و مطالعه آنچه به عنوان هویت بومی ایرانی و اسلامی در فرهنگ ما وجود دارد و بررسی آثار و نمادهای معماری ایرانی-اسلامی دوران مختلف از جمله دوران صفویه، به ارائه الگوی ایرانی اسلامی مناسب جهت توسعه سیمای شهر، ارتقاء سطح کیفی فضای شهری و ایجاد هویتی ایرانی-اسلامی در نظر ساکنین و مسافرین شهر پرداخته شده است. همچین در مورد نقش هریک از عناصر و نمادها در تجربه بصری ساکنین و اهمیت طرح صحیح آنها نیز به تفصیل پرداخته شده است.
واژه های کلیدی: معماری ایرانی-اسلامی، هویت شهر، چشم انداز شهر، تهران
مقدمه
چشم انداز شهری علیرغم اهمیتی که در ابعاد مختلف زندگی شهروندان دارد، پدیدهای نیست که به صورت مستقل و قائم به ذات، قابل مدیریت و برنامه ریزی باشد و همواره با سایر مداخلات شهری مرتبط است. چنانچه این مداخلات نسبت به تبعات خود بی تفاوت باشند و صرفا اهداف محدود و مشخص را دنبال نمایند، اغتشاش در منظر شهری اجتنابناپذیر خواهد بود. در فرآیند رفت و برگشتی میان جزء و کل در تغییرات محیط شهری، منظر شهری نیز به طور پیوسته دستخوش تغییر است. در واقع فقدان شبکه قوی و سازمان یافتهای از عناصر شاخص شهری که قابلیت ظهور در نقش نشانه و نقطه عطف شهری را داشته باشد، در کنار توسعه بی رویه و ناپایدار شهر که به بهای نابودی زیر ساختهای طبیعی آن صورت میگیرد، نوعی سر در گمی، اغتشاش و عدم خوانایی در منظر کلان شهرها علیالخصوص تهران را در پی خواهد داشت.
در این میان، توسعه بی رویه شهرها، تغییرات ساختار اقتصادی-اجتماعی، عدم تطبیق بافت مرکزی با الگوهای جدید شهر نشینی، آلودگی و ترافیک، وجود تشکیلات متعدد و موازی در زمینه مدیریت مراکز شهری و از همه مهمتر بیتوجهی مدیریت و برنامه ریزی شهری به مقوله منظر شهری، باعث افت و نزول کیفیت زندگی در شهر میشود. اکنون توجه برنامه ریزان و تصمیم گیران شهری به منظر شهر در جهت ارتقاء کیفیت زندگی در شهر معطوف شده است. در این رهگذر برنامهها و طرحهای مختلفی برای احیای مناظر شهری در ابعاد و محورهای مختلف از جمله ترافیک، محیط زیست، اقتصادی، اجتماعی، گردشگری و ... تهیه و تدوین شده است، فارغ از اینکه برنامه ریزی بمنظور ارتقاء کیفیت زندگی شهری، در عین اینکه مفهومی چند بعدی و میان رشتهای است، دارای وجوه ذهنی و عینی بصورت توامان نیز هست.
بنابراین صرف برنامه ریزی موضوعی یا موضعی بدون توجه به ارزشها، آمال، نگرشها و آرزوهای مردم و ذهنیت خاص آنان به این مفهوم، راهگشا نخواهد بود. به منظور رفع ایرادات فوق جهت ایجاد یک هویت شهری شاخص و الگوی توسعه شهری جامع در منظر شهر تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران لازم است تا به هویت دینی و فرهنگی کشور نیز نگاهی ویژه صورت گیرد و در توسعه مناظر شهری توجه کافی به تحقق هویت ایرانی -اسلامی ساخت و سازها معطوف گردد. بدیهی است برنامه ریزی جهت تحقق آرمان فوق بمنظور ارتقاء کیفیت زندگی شهری و ایجاد هویتی ایرانی-اسلامی در پایتخت جمهوری اسلامی ایران، نیازمند پژوهشی چندجانبه در مورد معیارهای ایجاد این کیفیت می-باشد.
با بهرهگیری از برنامه ریزی، منظر شهری به فرایندی انسانی مبدل میشود که بهبود کیفیت کالبدی فضاهای شهری را در بر دارد زیرا که تصمیمات منظر شهری باید با تاریخ شهر، در مکان شهر، مطابق دین و فرهنگ مردم شهر و به نفع مردم شهر تجلی کالبدی یافته، اصلاح و تکمیل شود و بطور کلی تغییر کند . بمنظور پاسخ گویی به نیازهای مذکور، پژوهش حاضر صورت گرفته است. از این رو است که این پژوهش تحت عنوان "راهکارهای ایجاد هویت ایرانی اسلامی در چشم انداز شهر تهران" شکل گرفته و میتواند به عنوان راهنمایی برای دست اندر کاران حوزه طراحی شهری در سازمانها و مراکز مربوطه مورد استفاده قرار گیرد.در فرایند انجام این تحقیق با مطالعه منابع موجود در زمینه اصول شهرسازی، رابطه منظر شهر و هویت آن و همچنین با بررسی دقیق آثار معماری ایرانی-اسلامی با رویکردی علمی-پژوهشی و نگاهی منتقدانه به آنها، اجزاء و عناصر سازنده منظر شهری معرفی شده و سپس سعی در ارائه راهکاری کاربردی و قابل اجراء در بهبود و ارتقاء منظر شهر تهران شده است.
فرضیه: رابطه انسان با محیط اطراف خود، رابطه ای دو سویه است و بر یکدیگر تاثیری قابل توجه دارند. فرهنگ، مذهب، شرایط اقتصادی و اجتماعی و حتی شرایط جغرافیایی موجب تغییر در نگرش انسانها و تغییر در سبک ساخت مناظر شهری و ایجاد عناصر شهری دارد و از سوی دیگر محیط شهری نیز از طرق مختلف در تربیت و تعالی مردم شهر اثر گذار است. همچنین فرض شده است که مناظر شهری دارای عوامل هویتی میباشند که به طور مستقیم در ارزیابی کیفیت مناظر و رابطه دو سویه فوق اثر گذار است. این عناصر و ارزش هویتی هر کدام با یکدیگر متفاوت بوده و میزان تاثیر گذاری آنها نیز متفاوت میباشد. با شناخت کامل عوامل موثر در ایجاد چشم انداز شهری و هویت بخشی به آن و با بهره گیری از هویت و عناصر معماری ایرانی-اسلامی در طراحی منظر شهری می-توان شهری با هویت و منظر یکپارچه مبتنی بر الگوی معماری ایرانی اسلامی بنا کرد. همچنین باتوجه به این فرض که تاثیر هویتی عناصر مختلف با یکدیگر متفاوت میباشد، در این پژوهش تمرکز اصلی بر روی عناصر موثرتر صورت گرفته است.
بیان مفاهیم هویت و منظر شهری
الف - هویت شهری
شهر هر روز بزگتر میشود. خانههای سیمانی همسایه کوچه باغهای بی درختند. کوچههایی که زمانی شناسه هویت شهر بودند، دیگر چشم اندازی به روزهای دور و خاطرههای نزدیک ندارند.به عقیده "گیدزنر" هویت در واقع همان چیزی است که فرد به آن آگاهی دارد. به عبارت دیگر هویت شخصی، چیزی نیست که در نتیجه کنشهای اجتماعی فرد به او تفویض شده باشد. بلکه مفهومی است که فرد باید آن را به طور مداوم و روزمره ایجاد کند و در فعالیتهای بازتابی خویش مورد حفاظت و پشتیبانی قرار دهد. هویت در شهر به واسطه ایجاد و تداعی خاطرات عمومی در شهروندان، تعلق خاطر و وابستگی را نزد آنان فراهم کرده و شهر نشینان را به سوی "شهروند شدن" که گسترهای فعالتر از ساکن صرف دارد، هدایت میکند. شکل گیری هویت شهری تحت تاثیر فرهنگ، شکل طبیعی و کالبد مصنوع شهر قرار دارد - گیدزنر، . - 1373
هویت یعنی حدی که یک شخص می تواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکانها مورد شناسایی قرار دهد به گونهای که شخصیتی منحصر به فرد داشته باشد و هویت به همراه ویژگیهای دیگری نظیر ساختار، شفافیت، سازگاری و خوانایی عاملی است که معنی مکان را در نظر ناظر شکل می دهد - فرجامی،. - 1383لینچ دو کارکرد برای هویت شهر قائل است: -1 به انسان قدرت تشخیص میهد که بتواند شهر را بخواند و پیش بینی کند و به همین دلیل خوانایی از مهمترین کارکردهای هویت است. -2 عملکرد عاطفی هویت محیط است که حس ایمنی به فرد میدهد. نوع هویت یا حس مکان میتواند احساس تعلق به همراه داشته باشد و میان مردم و مکانها ارتباط برقرار کند و وحدت بوجود آورد - لینچ، . - 1385
ب - منظر شهری
منظر شهری به عنوان یک شاخص و نماد نشان دهنده درجه و کیفیت تمدن و روحیات جمعی هر ملت و قومی، حاصل تصمیمات و تصورات مردم آن شهر است و منظر شهری، حاصل عمل ارادی و نه محصول اتفاقی یا خارج از حیطه قوانین و قواعد انسان فهم است - بیکن،. - 1376اهمیت منظر شهری از آن رو است که کلیت شهر را به مثابه یک متن آشکار ساخته، امکان خوانش و قرائت این متن را فراهم میآورد. سیما و منظر شهری، آن تصور ذهنی است که انسان در چارچوب شخصیتی اش، آگاهانه و یا ناآگاهانه از جنبه های خاص از واقعیت فیزیکی موجود، تجربه کرده است. اما این تصویر ذهنی برای فرد، فقط مربوط به زمان حال نبوده، بلکه با ایجاد تغییراتی از گذشته و تصورات ذهنی او و توقعاتی از آینده در ارتباط است - گلکار، . - 1385
فرهنگ ایرانی به سیما و منظر شهری اهمیت میداده است، نه برای ظاهر سازی تهی مغزانه، که مورد نکوهش بوده، بلکه برای افشای بخشی از زیبایی درونی، تشویق شهروندی و همبستگی اجتماعی وبهبود کیفیت زندگی در شهر. البته نباید به شهرهای قدیم فقط با نظر تائید بی چون و چرا نگریست، چرا که این شهرها هم خالی از اشکال نبودند، ولی نمی توان منکر شد که این شهرها جلوه گررابطه-ای پخته و جاافتاده بین فضا و جامعه بودند که آن را در جامعه متحول کنونی ایران نمی توان یافت.عناصر موثر بر چشم انداز شهربه منظور معرفی راهکارهایی جهت هویت بخشی معماری ایرانی-اسلامی به منظر شهر تهران باید عناصر موثر بر منظر را شناسایی کنیم. بدین منظور فضاهای شهری را بر اساس معیارهای عمومی بودن، باز بودن فضا و بر قراری تعاملات اجتماعی در فضا به پنج دسته زیر تقسیم می گردند:
·میدان
·مسیر
·ورودی
·ساحل و کناره
·پله
که از میان آنها باتوجه به پژوهش های انجام شده میادین و ورودیها بیشترین نمود را دارند و از طرفی امکان هویت بخشی به آنها با استفاده از عناصر متعدد معماری نیز فراهم است.اثر گذاری میادین تا حدی است که معمولا ساکنان یک شهر مناطق مختلف شهرشان را توسط میادین آن از هم بازشناسی میکنند و ساده ترین راه ادرس دهی به یک غریبه را راهنمایی وی از طریق میادین به عنوان نقاط شاخص شهری می دانند. از این جهت است که در تصویر ذهنی شهروندان انواع میادین در شهر، حکم گره های پر رنگی را دارند. این میادین می توانند شهری یا محلی باشند یا نقش تشریفاتی داشته باشند که در معماری سنتی ایران نیز از هر سه کاربرد میادین استفاده استفاده شده است مانند میدان آزادی، میدان نقش جهان و ... .
ورودی هر فضا اولین مکانی است که با حضور در آن خصوصیات کلی فضا، آداب ورود، حد خصوصی و عمومی بودن و سایر ویژگی های فضا کشف می شود. ورودی بیش از هر چیز، مفصلی برای اتصال دو مکان است و نه تیغه ای برای تفکیک آنها. تمام فضاهایی که به عنوان ورودی در سطح شهر شناخته می شوند، فضای شهری به حساب نمی آیند، زیرا حال و هوای خصوصی بر بسیاری از آنها حاکم است. از میان طیف وسیع ورودی ها، ورودی شهر و ورودی محله فضاهایی عمومی در عرصه شهر هستند که می توانند نقش فضای شهری را نیز به خود گیرند. در معماری سنتی ایران ورودی های
