بخشی از مقاله
باز آفرینی بافت های فرسوده شهری با تأکید بر رویکرد برنامه ریزی مشارکتی
چکیده
برنامه ریزی مشارکتی بر پایه اعتقاد به دموکراسی، کثرت گرایی و جامعه مدنی استوار است. بر این اساس، کلیه تصمیم- گیری هایی که در رابطه با توسعه و عمران شهری صورت می گیرد، باید بر اساس عدالت، آزادی و حق انتخاب شهروندان باشد. بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری یکی از مباحث بسیار مهم در برنامه های شهری است که مشارکت مردمی در آن جایگاه ویژه ای دارد. تجربه ثابت کرده میزان موفقیت در طرح های مرتبط با بافت های فرسوده شهری، تا حد زیادی به ارتباط مؤثر میان دولت، وزارتخانه های مربوطه و مشارکت مردمی وابستگی دارد. در این مقاله سعی بر آن است که شیوه های مداخلات گوناگون در بافت های فرسوده بر پایه برنامه ریزی مشارکتی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای و تطبیقی تشریح شود و نحوه هر چه مستحکم تر کردن این ارتباط، در قالب راهکار هایی مؤثر و کارا ارائه شود.
واژه های کلیدی: برنامه ریزی مشارکتی- مشارکت مردمی – بافت فرسوده – بهسازی و نوسازی
-1 مقدمه
بافت های کهن شهری در اغلب موارد هسته اولیه و اصلی شهرها را تشکیل می دهند و جزء میراث فرهنگی و تاریخی شهرها محسوب می شوند. به همین علت حفظ، بهسازی کالبدی و توانمندسازی عملکردی آنها اجتناب ناپدیر است. طی سالیان گذشته دولت راهکارهای مختلفی را در راستای احیاء و توانمند سازی بافت های فرسوده شهری تجربه کرده است، اما حجم عظیم بافتهای فرسوده موجود و نیمه کاره ماندن بسیاری از این پروژه ها حاکی از عدم موفقیت این طرح ها بوده است. احیاء و توانمندسازی این بافت ها اتفاق نمی افتد مگر اینکه، این مسأله با مشارکت همگانی شهروندان و توجیه آنها صورت پذیرد. در راستای این مهم باید دولت، نهاد های عمومی ( اعم از شهرداری ها، وزارتخانه های مربوطه و ...) اعتماد مردم را بدست آورند. در واقع سه عنصر قدرتمند مردم، نهاد های عمومی و دولت با همکاری و مشارکت با یکدیگر بایستی وارد عمل شوند.
-2 مشارکت- مشارکت مردمی – برنامه ریزی مشارکتی1
تعاریف زیادی در خصوص واژه مشارکت ارائه شده است، برخی از این تعاریف به شرح زیر می باشد:
- معنای واژه" مشارکت" از نظر لغوی به مفهوم درگیری و حضور به قصد و هدفی می باشد(علوی تبار:1379،(36 به لحاظ ماهوی می توان چنین گفت:"مشارکت، درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت های گروهی است که
آنان را بر می انگیزد تا به منظور دستیابی به هدفهای گروهی یکدیگر را یاری دهند و در مسئولیت کار شریک گردند".
- مشارکت به معنای سهمی در چیزی یافتن و از آن سود بردن یا در گروهی شرکت جستن و با آن همکاری داشتن است. به همین جهت باید بین مشارکت به عنوان حالت آن (امر شرکت نمودن) و مشارکت به عنوان عمل و تعهد
(عمل مشارکت) تفاوت قائل شد. مشارکت در معنای اول از تعلق به گروهی خاص و داشتن سهمی در هستی آن خبر می دهد و در معنای دوم شرکت فعالانه در گروه را می رساند و به فعالیت انجام شده، اشاره دارد(هادیان:1387،(42
بر اساس تعاریف ارائه شده، می توان مشارکت مردمی را در شهر به صورت زیر بیان نمود:
انواع کنش های فردی و گروهی به منظور دخالت در تعیین سرنوشت خود و جامعه و تأثیر نهادن بر فرآیندهای تصمیم گیری درباره امور عمومی. این نوع از مشارکت طیف وسیعی دارد. از قبولی بی چون و چرای طرح های تدوین شده تا حضور در مراحل برنامه ریزی، تصمیم گیری، اجرا و مدیریت است.
یکی از مباحث کاملاً مرتبط با بحث مشارکت، برنامه ریزی مشارکتی است. در واقع در خلال دهه 1960 بحران های ناشی از برنامه ریزی سنتی، برنامه ریزان را متقاعد کرد که از برنامه ریزی بالا به پایین2 به برنامه ریزی مشارکتی رو بیاورند. در این نوع برنامه ریزی، تأکید بر نقش اجتماعات محلی و مشارکت مردم در تصمیم گیری و مدیریت در زمینه توسعه، عمران و خدمات شهری می باشد.(حکمت نیا:136،.(1385
در واقع برنامه ریزی مشارکتی، الگویی از برنامه ریزی شهری است تأکید بر درگیر کردن تمامی اجتماع در فرآیند های برنامه ریزی شهری و روستایی دارد. این نوع از برنامه ریزی اغلب بخشی از فرآیند توسعه جامعه در نظر گرفته می شود(.(www.ifad.org2008
-3 ضرورت استفاده از برنامه ریزی مشارکتی در باز آفرینی بافت های فرسوده شهری
به طور کلی توجه به امر باز آفرینی در بافت های فرسوده شهری ابعاد بسیار گوناگونی دارد و این کار بایستی به صورت تدریجی انجام شود. یکی از مهم ترین مسائل در این خصوص، مسأله مشارکت شهروندان است. زمانی که بحث از مشارکت مردمی به میان می آید، انتظار بر این است که هزینه های مربوط به احیاء و بهسازی توسط مردم و ساکنان این گونه بافت ها صورت پذیرد،در حالی که اصولاً احیای بافت و حفاظت از آثار تاریخی، میراث فرهنگی و ارزش های معماری کهن، یک مقوله ملی است. بنابراین نمی توان انتظار داشت که تمامی هزینه ها و طرح ها توسط ساکنان اینگونه از بافت ها ( که در نوع فرسوده این بافت ها، اغلب ساکنان آن، از طبقات فرودست جامعه هستند و در حال فرار از آنجا هستند)، تأمین شود.
در اینجا دو مسأله بسیار مهم مطرح می شود: اول آنکه اگر دولتصرفاً عهده دار دخالت در بافت های فرسوده شهری شود، از مردم و ساکنان این بافت ها سلب علاقه و اختیار می شود و در نتیجه آن، این بافت ها پایدار نخواهند بود چراکه هرگز به طور طبیعی احیا نشده اند. دوم آنکه اگر دولت ( به عنوان یک سرمایه گذار قوی ) در بافت های فرسوده دخالت نکند و زمینه تشویق مردم را فراهم نکند، مردم به تنهایی هرگز دست به نوسازی این گونه از بافت ها نخواهند زد و به تدریج بافت را ترک خواهند کرد(نراقی وهمکاران:1380،.(13
در این راه سه عنصر بسیار قدرتمند با همکاری یکدیگر بایستی وارد عمل شوند: دولت، نهادهای عمومی و مردم.
دولت باید در حد دخالت های کلان اقدام کند و قانون بسازد. از طرف دیگر باید منظومه ای از سازمانها و عناصر میان بخشی متولی کار شوند و سوم اینکه می بایست نحوه مشارکت مردم مشخص شود.
علاوه بر موارد ذکر شده اهمیت مسأله مشارکت مردمی در بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده در سال های اخیر سبب شده است که توجه به بحث مشارکت در کشور نیز بیش از پیش مطرح شود. در این راستا در سی و دومین جلسه رسمی علنی-عادی شورای اسلامی شهر تهران ( دوره سوم )، مصوبه ای تحت عنوان "ساماندهی مشارکتهای اجتماعی در احیاء بافتهای فرسوده در شهر تهران" به تصویب رسید.(مصوبه شورای تهران:.(1386
-4 مزایای باز آفرینی بافت های فرسوده شهری بر پایه برنامه ریزی مشارکتی
تجربه ثابت کرده است زمانی که اجتماعات درگیر پروژه ها می شوند، طرح ها و پروژه ها شرایط و شانس بیشتری برای بقا دارند. به طور کلی مزایای استفاده از برنامه ریزی مشارکتی در بافت های کهن شهری را می توان در موارد زیر بر شمرد:
· به وجود آمدن روند مدیریتی و برنامه ریزی که به صورت مؤثر، کارآمد و منصفانه است.
· افزایش ارتباط و پاسخگو بودن بیش از پیش روند برنامه ریزی.
· افزایش پیوستگی و نزدیکی اقشار اجتماعی و حس جمعی.
· بوجود آمدن مالکیت شهروندی، تعهد و حس مسئولیت در قبال برنامه ها و پروژه ها و تأیید آنها از طرف شهروندان.
· دریافت اطلاعات هر چه بیشتر از ساکنان در خصوص مشکلات محل زندگی اشان و در نتیجه شناخت صحیح تر بافت که این شناخت جامع خود اساس و پایه برنامه ریزی و تصمیم گیری های آتی است.
· صرفه جویی در هزینه های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده از طریق جلب مشارکت شهروندان.
-5 شیوه های مداخله در بافت های فرسوده بر پایه برنامه ریزی مشارکتی -5-1 شیوه مداخله دولت بر پایه برنامه ریزی مشارکتی
همانگونه که پیش از این گفته شد در راستای احیای بافت های فرسوده شهری می بایست سه نیروی فعال دولت، نهاد های عمومی و مردمی با یکدیگر همکاری داشته باشند. بر اساس مفهوم برنامه ریزی مشارکتی تأکید بیشتر بر روی اجتماعات مردمی و محلی در زمینه اجرای طرح های شهری است. دولت نیز می بایست به عنوان یک سرمایه گذار قاهر برای تزریق سرمایه در بافت های فرسوده شرکت کند.
در واقع عملکرد دولت به صورت دوگانه است: -1 شروع کننده و تسهیل کننده روند -2 به عنوان نیروی کنترل کننده(.(Hans,2002
-5-2 شیوه مداخله نهادهای عمومی بر پایه برنامه ریزی مشارکتی
