مقاله راهکارها و دستاوردهای مدیریت خشم در سبک زندگی اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده

مدیریت احساس از جمله مسائل بسیار مهم و کلیدی در روانشناسی است که امروزه مورد توجه دوچندان واقع شده است. یکی از ودایعی که از سوی خداوند حکیم در فطرت آدمی نهاده شده است، احساسات و هیجانات مختلفی از جمله خشم هستند که هرکدام جایگاه و نقش مؤثری در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارند. البته ایفای نقش مؤثر و مفید هیجانات، مشروط به مدیریت صحیح آنهاست و در صورت ضعف مدیریت هیجانات، خطرها و آسیبهای فراوانی به بار خواهد آمد. از آن جا که دین مبین اسلام و قرآن کریم به نیازهای مختلف بشر توجه نموده است، این تحقیق درصدد بررسی و شناخت چگونگی مدیریت صحیح خشم در سبک زندگی اسلامی است.درطی تحقیق مشخص شد عواملی مانند ضعف ایمان، وابستگی مادی، برتریطلبی، کینه و حسد موجب طغیان هیجان خشم میشود و راهکارهای قرآن برای مدیریت آن عبارتست از: تغییر وضعیت، عفو و گذشت، قناعت به داشته ها، ذکر گفتن و بهرهگیری از تاثیر آب و اصول تغذیهنهایتاً. مدیریت خشم افزون بر مصونیتبخشی نسبت به پیامدهای زیانبار آن، دستاوردهایی چون بهره مندی از فضل و رحمت الهی و ورود به بهشت به همراه دارد.

واژگان کلیدی: مدیریت احساس؛ هیجان؛ خشم؛ غضب؛ قرآن کریم.

طرح مسئله

هیجانها بدون هدف در نهاد انسان به ودیعه گذاشته نشده اند، بلکه وجود آنها در طبیعت انسان اهداف و کارکردهای خاصی دارد. امام صادق 7 میفرماید: »بنگر که چگونه برای هرکدام از افعالی که قوام حیات و بقای زندگی وابسته به آن است، در درون و به طور طبیعی محرک و عامل حرکت دهنده ی آن قرار داده شده است. - «مفضل، ص - 76 یکی از مهم ترین احساسات بشری، قوه خشم و غضب اوست که جایگاه بسیار مهمی در تنظیم و کنترل روحیات واخلاقیات انسان و روابط او با دیگران دارد. این قوه ی طبیعی که خداوند متعال بر اساس لطف وحکمت خود در نهاد همه ی انسانها قرار داده است، برای انسان ضروری است و سبب میشود انسان در برابر ناملایمات از خود دفاع کرده و منافع خویش را حفظ کند.

هم چنان که سبب میشود تا فرد به ترس، ضعف و سستی و راحت طلبی و بی غیرتی دچار نشود و به مقابله با کافران و دشمنان خداأَشِبرخیزد.ﱠاءُقرآن عَلَیکریممیالْکُفﱠارِفرماید:» رُحَماءُ بَیْنَهُم - «فتح » - 29 /در مقابل کافران سرسخت و در میان خودشان با یکدیگر مهربانند.« حضرت علی 7 نیز درحدیثی میفرماید : »هرکس سر نیزه خشم را به خاطر خداوند سبحان تیز کند، بر نیروهای باطل چیره شود. - «محمدی ری شهری، ج 8، ص - 456 اما اگر همین قوای مفید وضروری، از حد اعتدال خود خارج شود و به تفریط یا افراط دچار گردد، آسیبها و ضررهای جدی را به فرد و همچنین اطرافیان و جامعه پیرامون او وارد میکند.

تفریط و ضعف غضب، به ترس و بی بخاری و بی غیرتی میانجامد و افراط درآن، موجب پیدایش مفاسد گوناگون میشود و به یکی از مهم ترین رذایل اخلاقی که بسیار مورد نکوهش بزرگان دین اسلام است، تبدیل میشود. حضرت رسول خدا 9 میفرمایندالغضبُ:» یُفسِدُ الایمان کمایفسدالخَلﱡلعَسَلا» . «غضب ایمان را تباه میکند همان گونه که سرکه عسل را - «مجلسی، محمد باقر. ج 73، ص - 267 روشن است که منظور حضرت، افراط در غضب و طغیان آن میباشد چرا که همانطور که گفتیم حد اعتدال غضب برای انسان و زندگی فردی و اجتماعی او مفید و ضروری است.

-1 شناخت واژگان

-واژه »مدیریت« مصدر صناعی از واژه ی »مدیر« بوده و از مادهدَوَرَی«» گرفته و به معنی چرخیدن است. - راغب اصفهانی،1412، ج1، ص - 696 پس »مدیر« اسم فاعل از باب افعال به معنی گرداننده و اداره کننده و »مدیریت« به معنی گرداندن و اداره کردن است. - شرتوتی لبنانی - -مفهوم خشم در قرآن کریم، با واژه هایی چون »ولمّاغضبسَکَتَ - «مانند:» عَن مُوسی الغَضَبُ.« اعراف - 154 /،ورَدﱠ»غیظ - «مانند:االلهُالّذینَ» کفروا بغَیظِهِم« احزاب - 25 / و »وإنسخطلَم - «مانندیُعطَوا:» مِنها إذا هُم یَسخَطُون« توبه - 58 / آمده است. واژه »غضب« و مشتقات آن، 24 بار و در 21 آیه از قرآن کریم به کار رفته است که البته عمده کاربرد آن درآیات، برای غضبوَالهیمَناستیَقتُل - مانندمُؤمِناً:... » غَضِبَ االلهُ علیه« نساء - 93 / و دربرخی موارد هم در مورد انسان آمدهوَاستکَبائِراَلإثمِالﱠذینَ. - ماد:یَجتَنِبُ»والفَونَاحِشَ و إذا ما غَضِبُوا هُم یَغفِرُونَ.« شوری - 37 / »غضب« در لغت، هیجان و جوشش خون قلب برای گرفتن انتقام است - راغب اصفهانی،1412، ج2،ص - 701 و مراد از غضب خداوند فقط انتقام یا عقاب الهی است. - قرشی، 1371،ج5،ص - 701

خشم در اصطلاح علم اخلاق، در حقیقت حرکتی نفسانی است که موجب جوشش خون در قلب شخص خشمگین به منظور انتقام میشود که با تشدید این حالت، آتش غضب در او شعله ور میگردد و عقل را ضعیف و ناتوان میکند. - خمینی،1391، ص - 113 »غضب« در اصطلاح علم روان شناسی، پرشورترین و فراگیرترین هیجان آدمی است که در هنگام لزوم و ضرورت نتیجهبخش و مفید است و از انسان محافظت میکند. - ریو،1381، ص - 362 » -هیجان« از ماده ی »هیج« و به معنای نوعی برانگیختگی، دگرگونی، تحول و اضطراباست. به طور مثال در قرآن کریم آمده است: » ثم یهیج فتراه مصفرا... - «زمر » - 21 /سپس - آن زراعت - خشک میشود و درنتیجه آن را به رنگ زرد میبینی.

« به طور کلی درهمه ی مواردی که کلمه ی »هیجان« یا مشتقات آن به کار رفته چه درآیات و چه در روایات، تحریک، برانگیختگی و خارج شدن از حالت طبیعی درآن لحاظ شده است - برای نمونه ر.ک: مجلسی، ج 37، ص 247؛ ابن ابی الحدید، ج 6، ص 185؛ مصطفوی، ج 11، ص 335 و - 336 مفهوم »هیجان« در متون دینی دارای سه بعد احساسی، انگیختگی و رفتاری است. - شجاعی،1391،ص - 221 هیجان در روانشناسی برای تمام حالات احساسی و روانی مثبت و منفی و علایم جسمانی و روانی همراه آن به کار میرود. هیجانها از نظر روانشناسی، پدیده هایی چند بعدی هستند که هم ذهنی اند هم زیستی و هم هدفمند و اجتماعی. - -

-2 عوامل و زمینههای طغیان خشم

به منظور دستیابی به راهکارهای مدیریت خشم لازم است نخست حالت طغیان خشم و نیز عوامل آن را بررسی نمود تا شناخت و آگاهی از عوامل به وجود آورنده ی خشم شدید و افراطی، گامی باشد درجهت مدیریت و کنترل آن. مهمترین این عوامل از منظر قرآن کریم عبارتند از:

-1-2کینه و دشمنی

از جمله عوامل برانگیختگی و طغیان خشم، خصومت و کینه ای است که انسان از دیگری به دل دارد. آیات قرآن کریم با بیانهای مختلف، به این عامل اشاره کرده اند. منافقان کسانی هستند که به خاطر کینه و عداوتی که به مؤمنان و مسلمانان دارند، به شدت خشمگین میشوند تا جایی که حتی از شدت خشم، سرانگشتان خود را به دندان میگزند. قرآن کریم دراینقَدْباره میبَدَتِفرماید: »الْبَغْضاءُنْأَفْواهِهِممِ...قالُوا.وَإِذاآمَنﱠالَقُوکُمْوَإِذاخَلَوْا عَضﱡواکُمُعَلَیْالْأَنامِلَمِنَ الْغَیْظ - « آل عمران 119 / و - 118تحقیقاً» دشمنی - با اسلام و مسلمین - از لابه لای سخنانشان آشکار است ... و چون با شما دیدار کنند، میگویند : ایمان آوردیم و زمانی که با یکدیگر خلوت نمایند، از شدت خشمی که بر شما دارند، سر انگشتان خود را میگزند.« کلمه ی »غیظ« به معنای شدت خشم و خشم شدید است. - قرشی، ج 5، ص - 140 و این کینه و دشمنی به خاطر این استکه میبینند مؤمنان با هم اجتماع دارند و خداوند آنها را یاری میکند. - طبرسی،1360، ج4،ص222؛ فیض کاشانی، 1415، ج.1ص - .373 حضرت علی 7 نیز یکی از اسباب خشم را کینه توزی معرفی کرده اند : »کینه توزی سبب برانگیخته شدن خشم است. - «خوانسازی، 1366، ج 1، ص - 268