بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله به بررسی رابطه میان فرهنگ، اقتصاد و سبک زندگی پرداخته شده است و آثار فرهنگ بر تفکرات اقتصادي و نیز اثرات بنیانهاي فکري و نظام انگیزشی مکاتب اقتصادي مختلف، بهویژه اقتصاد سرمایهداري و لیبرالیسم بر سبک زندگی مورد بررسی قرار گرفته شده است. فردگرایی به عنوان یک اصل در فرهنگ آنگولاساکسون به پیدایش نظام اقتصاد سرمایه داري منجر شد و اجراي راهنماییهاي صندوق بینالمللی پول و بانک جهانی در قالب سیاستهاي تعدیل اقتصادي در ایران بدون توجه به بنیانهاي فلسفی و فکري آن، سبک زندگی و فرهنگ جامعه ایرانی را دچار تغییرات جدي نمود و اثرات نامیمون این تغییر سبک زندگی، هم دربعد اجتماعی و هم دربعد اقتصادي مانع مهمی در تحقق اقتصاد مقاومتی است.
اقتصاد مقاومتی به عنوان راهکاري که زمینه شکوفایی و بالندگی اقتصادي کشور را حتی در شرایط تحریم و فشارهاي بینالمللی فراهم میسازد، الزاماتی دارد که با توجه به سبک زندگی حاکم بر جامعه ایرانی که تقلید و کپی از آموزههاي غربی لیبرالیسم و اقتصاد سرمایهداري است، به سختی قابل اجراست و براي عملیاتی نمودن آن نیازمند راهکارهاي کوتاهمدت و بلندمدت هستیم. در کوتاهمدت، اصلاحات فرهنگی بهخصوص توسط رسانهها لازم بوده و مقدمهاي براي تحقق راهکارهاي بلندمدت است. در بلندمدت، طراحی و اجراي الگوي اسلامی ایرانی پیشرفت مبتنی بر فلسفه و نظام انگیزشی اسلامی براي اصلاح سبک زندگی و تحقق اقتصاد مقاومتی لازم و ضروري است.
واژگان کلیدي: سبک زندگی اسلامی، اقتصاد مقاومتی، فرهنگ، لیبرالیسم و اقتصاد سرمایهداري
-1 مقدمه
اقتصاد مقاومتی به عنوان یکی از الزامات اقتصاد ایران به شمار میرود. در ادبیات آکادمیک اقتصادي،
اصطلاح »اقتصاد مقاومتی« وجود ندارد و شاید بتوان گفت که براي اولین بار است که چنین تعبیري در مفاهیم اقتصادي مطرح میشود. در همین مدت کوتاه تعاریف زیادي در مورد اقتصاد مقاومتی ارائه شده است، که به نظر میرسد جامعترین تعریف را مقام معظم رهبري ارائه نمودهاند: »اقتصاد مقاومتی اقتصادي است که براي
یک ملت، حتی در شرایط فشار و تحریم، زمینه رشد و شکوفایی را فراهم میکند.2« در اقتصاد مقاومتی که از
اوایل دهه 80 در ادبیات مقام معظم رهبري مطرح شده است، کوتاهمدت نبودن دیدگاه جمهوري اسلامی به
تهدیدات و فشارها مطرح است و از آنجا که خاستگاه تهدیدات علیه ایران، تقابل جمهوري اسلامی با نظم
همایش ملی نقش سبک زندگی در اقتصاد مقاومتی
2
ناعادلانه فعلی حاکم بر جهان و دفاع از حقوق خود است، این تقابل کوتاهمدت نخواهد بود. به همین دلیل،
فرق اقتصاد مقاومتی با اقتصاد جنگی این است که استراتژي درازمدت لازم دارد(سرخه دهی،.(3 :91
این استراتژي بلندمدت باید طوري طراحی گردد که بسترهاي لازم براي اقتصاد مقاومتی را فراهم سازد. از
جمله مواردي که در تحقق اقتصاد مقاومتی مؤثر است، سبک زندگی و فرهنگ حاکم بر جامعه است. در
اقتصاد مقاومتی، روحیه و فرهنگ حاکم بر جامعه، بر پایه اخلاقیات، ترجیح منافع جمعی و ملی بر فردي،
مقاومت در مقابل کید دشمن، ایثار و فداکاري، کار و تلاش مضاعف، تولید حداکثري و مصرف به میزان نیاز
و در یک کلام حاکمیت دین و معنویات بر سبک زندگی است.
در حال حاضر سبک زندگی جامعه ایرانی با سبک زندگی اسلامی آرمانی فاصله دارد و تحقق اقتصاد مقاومتی را با چالش مواجه ساخته است. نفوذ چنین سبکی از زندگی در جامعه ایرانی و انقلابی و تغییر
روحیات و اخلاقیات مردم را میتوان در سیاستهاي ماتریالیستی الگوهاي توسعه غربی جستجو کرد که پس
از جنگ در قالب سیاستهاي تعدیل اقتصادي اجرا شد. سیاستهایی که به دلیل بنیانهاي فکري ماتریالیستی خود، فرهنگ و سبک زندگی را دچار آفتهاي جدي نموده است.
هسته متافیزیکی و هستیشناختی لیبرالیسم، فردگرایی است. در این شیوه فرد واقعیتر و مقدمتر بر جامعه است(آربلاستر، .(19 :1376 آنچه در دیدگاه علمی براي نظریه فردگرایانه اخلاق اهمیت دارد، تأکید بر
بیطرفی اخلاقی واقعیات علمی و تکیه بر مفهوم شخص به عنوان مشاهده کننده مستقل این واقعیات است.
»ارزشها که قبلاً به مفهومی در عالم اعلی رقم زده شده بود، به دامان ارادة انسان سقوط میکند. واقعیت متعالی وجود ندارد. تصور از »خوب« غیرقابل تعریف و تهی است و انتخاب انسان میتواند آن را پر کند.« از نظر بنتام »اجتماع پیکرهاي تخیلی است متشکل از افرادي که گویی اعضاي تشکیل دهندة آن قلمداد میشوند.« (آربلاستر، (21 :1376
اقتصاد سرمایهداري که ثمرة نامیمون لیبرالیسم است، در ایران به تقلید از غرب، به عنوان علم اقتصاد
پذیرفته شد و بدون توجه به بنیانهاي فکري و نظام انگیزشی حاکم بر آن به سرعت فرامین آن به اجرا درآمد که ثمرة آن تغییرات در فرهنگ و سبک زندگی و اخلاقیات جامعه به سوي سبک زندگی و فرهنگ غربی بوده است. چنین فرهنگی که بر مبناي سودمحوري و نفع شخصی پایهریزي شده است، مانع مهمی در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی است.
-2 طرح مسأله
با توجه به آنچه در مقدمه گفته شد براي تحقق اقتصاد مقاومتی نیازمند تحقق سبک زندگی و فرهنگی متناسب با چنین اقتصادي هستیم. اما مسأله این است که چگونه میتوان چنین تغییراتی را ایجاد نمود؟ و
چگونه میتوان روحیات و اخلاقیات جامعه را به سمت تکامل و تعالی هدایت نمود و از سبک زندگی و
فرهنگ فعلی حاکم بر جامعه آفتزدایی نمود؟ سبک زندگی اسلامی که بستر تحقق اقتصاد مقاومتی است چه
ویژگیهایی دارد و آیا تحقق آن در کوتاهمدت امکانپذیر است؟ موارد یاد شده مسائلی هستند که در تحقق
همایش ملی نقش سبک زندگی در اقتصاد مقاومتی
3
اقتصاد مقاومتی با آن روبرو هستیم. در این مقاله به بررسی عوامل مؤثر در مؤلّفه کلیدي اقتصاد مقاومتی و
سبک زندگی اسلامی پرداخته شده است و راهکارهاي کوتاهمدت و بلندمدت در این رابطه ارائه شدهاند.
پیداست که عمق بخشیدن به موضوعات مطرح شده در این مقاله و یافتن راهکارهاي مؤثر در تحقق اقتصاد
مقاومتی و سبک زندگی اسلامی به تحقیقات بیشتري نیازمند است.
مقاله حاضر شامل 9 بخش است. بخش اول و دوم به ترتیب به مقدمهاي براي ورود به بحث و شناسایی سؤالات مطرح در این حوزه اختصاص داده شده است. در بخش سوم و چهارم به ترتیب تعاریفی از سبک
زندگی و فرهنگ ارائه شده است، در بخش پنجم رابطه فرهنگ، سبک زندگی و اقتصاد مقاومتی مورد بررسی
قرار گرفته است، در بخش ششم موانع لیبرالیسم و اقتصاد سرمایهداري در تحقق اقتصاد مقاومتی در دو محور بررسی شده است: اصالت فرد در لیبرالیسم و آثار آن و انسان ضداجتماعی. در بخش هفتم اثرات مخرب
سیاستهاي اقتصاد سرمایهداري بر سبک زندگی ایرانیان و موانعی که در تحقق اقتصاد مقاومتی ایجاد نموده
مطرح شده است و در بخش هشتم راهکارهاي اصلاح سبک زندگی براي تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی و در آخر نیز نتیجه گیري از بحث ارائه شده است.
-3 تعریف سبک زندگی1
مفهوم سبک زندگی بر این اندیشه مبتنی است که هر فردي در زندگی روزمره خود از الگو یا طرح رفتاري
مشخص(مانند یک نظم عادي در کار، اوقات فراغت، و زندگی اجتماعی) و تکراري پیروي میکند. سبک زندگی تصمیمهایی هستند که هر کسی از روي اختیار دربارة نحوة عمل روزمره خود اتخاذ میکند. سبک زندگی ملازم با نوعی انتخاب از میان تعداد کثیري از امکانهاي موجود است. سخن گفتن از کثرت انتخاب نباید به این پندار بینجامد که درِ همه انتخابها به روي همه افراد باز است؛ یا آنکه همه مردم تصمیمهاي
مربوط به انتخابهاي خویش را با آگاهی کامل از تمامی امکانات موجود برمیگزینند. چه در عرصه کار و چه
در عرصه مصرف، براي همه گروههایی که از قید فعالیتهاي سنتی آزاد شدهاند، انتخابهاي گوناگونی در زمینه سبک زندگی وجود دارد(گیدنز، .(121:1382
براي معرفی سبک زندگی اسلامی میتوان به »درخت سبک زندگی« اشاره کرد. آدلر و پیروانش سبک زندگی هر فرد را از شکلگیري تا پیامدها و آثارش به یک درخت تشبیه نمودهاند:
ریشههاي این درخت همان ریشههاي سبک زندگی است که شکلگیري آن را بیان میکند. ساقه این درخت
دربارة اعتقادات و نگرشهاي کلی افراد(شامل اعتقادات و عواطف و حتی آمادگی و غیره) است. شاخهها و
سرشاخههاي این درخت، وظایف زندگی هستند. در حقیقت سبک زندگی واقعی همان شاخهها و سرشاخههاست. سبک زندگی اسلامی(سرشاخهها) در سه سطح فردي، خانوادگی و اجتماعی مطرح
میشود(کاویانی، 1388، .(2
1 - style life
همایش ملی نقش سبک زندگی در اقتصاد مقاومتی
4
سبک زندگی در یک معناي عام و نه بر اساس آنچه در متون مطالعات فرهنگی به عنوان مسألهاي
پستمدرن شناخته میشود، به عنوان تظاهرات بیرونی و علنی فرهنگ هر جامعهاي قابل ارزیابی است. فرهنگ هر گروه، اجتماع و یا جامعهاي در بردارندة عناصر و اجزایی در ابعاد و لایههاي گوناگون است که تجلی و
ظهور عینی و بیرونی آن در قالب رفتارها و تعاملات افراد با سایرین و نیز در شئون و ابعاد مادي فرهنگ نظیر
معماري، شهرسازي، نوع پوشش، رفتار مصرفی و ... قابل رویت است.
واژة سبک زندگی اسلامی میتواند متضمن ویژگیهایی باشد که در آن فرد مورد نظر نیست؛ بلکه منظور یک
رفتار جمعی و اجتماعی است. در مسائل اجتماعی نیز همه افراد ملحوظ نیستند و معمولاً روش رایج در
جامعه بررسی میشود. البته چهبسا استثناهایی نیز وجود داشته باشد یا بخش زیادي از آن جامعه این روش را
نداشته باشند. این نیز ویژگی بحثهاي اجتماعی است. واژة اسلامی نیز تصریح دارد که باید از دیدگاه ارزشی
به مسأله بنگریم و صرفاً توصیفی نیست(مصباح یزدي، .(1392
اعتقادات دینی به عنوان مجموعهاي از اعتقادات، بایدها و نبایدها و نیز ارزشهاي اختصاصی و تعمیم یافته، از مؤثرترین تکیهگاههاي روانی به شمار میرود که قادر است معناي زندگی را در لحظه لحظههاي عمر فراهم سازد و در شرایطی خاص نیز با فراهمسازي تکیهگاههاي تبیینی، فرد را از تعلیق و بیمعنایی نجات میدهد(بهرامی، .(1387 اعتقادات دینی، باورهایی را در بر میگیرد که انتظار میرود پیروان آن دین، بدانها
اعتقاد داشته باشند(سراجزاده و توکلی، .(1380
از آنجایی که واژههاي مشابهی با سبک زندگی وجود دارند که ممکن است با یکدیگر خلط شوند، ضروري است تا این واژهها معرفی شود و بعد از آنکه زمینه استفاده آنها مشخص شد، بتوان به فضاي مفهومی مشخصی از واژههاي مرتبط با سبک زندگی دست یافت(نوریان و سیدغراب، .(1392
یکی از واژههایی که به ما در فهم سبک زندگی و دیگر واژههاي شبیه آن کمک میکند واژه »فرهنگ
