بخشی از مقاله
چکیده :
این مقاله ابتدا به طرح کلیاتی پیرامون وحدت اجتماعی و تقریب مذاهب اسلامی ، سپس به تبیین نقش امام رضا - ع - در این خصوص، با محورهاي وحدت اجتماعی و تقریب مذاهب در اندیشه امام رضا - ع - و نقش حضرت - ع - با وجود موانع و مشکلات سیاسی – اجتماعی و نیز گروههاي مخالف پرداخته شده است. نکته حائز اهمیت این است که هرچند امام رضا - ع - در آن شرایط حساس از کم ترین امکانات برخوردار بودهاند، اما از صحیحترین و کامل ترین راهکارهاي وحدت بخش جهت تقریب مذاهب اسلامی، جهت ایفاي نقش خویش بهره جستهاند؛ به گونهاي که مصداق هاي عینی در سیره و کلام رضوي، همراه با سعه صدر و هدایت گري و موضعگیري هاي حکیمانه، با هدف حفظ وحدت اجتماعی مسلمانان به منظور تقریب مذاهب اسلامی، گواه روشنی بر این امر است. مهمترین سیره امام رضا - ع - ،برخورد حکیمانه و تعامل ایشان با جریان هاي مختلف است.
مقدمه :
امروزه مذاهب شیعه و سنی و حتی فرق زیرمجموعه هر یک از این دو مذهب در اسلام داراي تفاوت هاي کلامی و فقهی می باشند که هر یک خود را در راه اصلاح و رستگاري می شمارد . این مذاهب، در یک اقلیم و محیط جغرافیایی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و کشورها نیز در همسایگی یکدیگر در ادیان متفاوت و با عقاید گوناگون همزیست هستند .راه این همزیستی، پذیرش و اتکا به مشترکات ادیان است .
باید با مسلمانان بر اساس اصل اسلام و مسلمانی ارتباط برقرارکنیم و با سایر ادیان براساس خصلت هاي انسانی و کمال دوستی در تعامل باشیم و درعین حال، استدلال ها و براهین دینی و مذهبی خود را اشاعه دهیم تا کسی جاهل قاصر و نا آگاه از حق نماند و از طریق تعامل، جهاد فرهنگی را آغاز کنیم و با رفتار و کردار خود عمل دینی را به عرصه نمایش بکشیم و این همه میسر نمی گردد مگر با همت گماشتن در جهت تقریب مذاهب که باید توجه داشت تقریب مذاهب، یکی ساختن مذهب ها و کنار نهادن عقاید حقه مذهبی نیست بلکه تقریب مذاهب، اتکا بر اشتراکات در تعامل دینی و انسانی با سایر مذاهب واحترام به حقوق و عقاید آنان است.
مفهوم شناسی :
اعتقادات - اسلام - ، اشتراك نظر دارند. اتحاد در قرآن کریم به معناي پیوستگی وحدت یگانگی هماهنگی و چسبندگی آمده است. در آیه 18 سوره مبارکه ابراهیم می خوانیم: " مثل اعمال کسانی که به خدا کافر شدند به خاکستري ماند که در روز تندباد شدید همه به باد فنا رود واز همه کوشش خود هیچ نتیجه اي نبرند" ...همه مسلمانان در اصلِ اسلام؛ یعنی اعتقاد به خدا، وحدانیت خدا و نبوت پیامبر و اعتقاد به معاد با یکدیگر مشترك هستند.
بنابراین، تقریب بین مذاهب اسلامی، عبارت است از: تقریب بین آنها از راه بحثهاي علمی، کلامی، تفسیري، حدیثی، اصولی و فقهی و...، و تحقق این امر به اجتماع عالمان مذاهب اسلامی در مکانی واحد و طرح مسائل نظري اجتهادي در محیطی صمیمی براي دستیابی به حقایق و واقعیتهاي اسلامی، و نشر نتیجه بحثها بین پیروان وابسته است و هدف از تقریب مذاهب اسلامی، این است که مسلمانان، خود را امت واحده بدانند: » ان هذه امتکم واحده و انا ربکم فاعبدون ". 1 تقریب بین ادیان، به این معنا نیست که آنان، با یکدیگر به داد و ستد مولّفههاي دینی بپردازند. بلکه مقصود آن است که پیروان ادیان مختلف، با بهره بردن از مشترکات دینی به ابعاد بیشتري از حقیقت دین پی ببرند. از این رو حضرت محمد صلّی االله علیه و آله از جانب خداي بزرگ مأمور شد تا با پیروان ادیان، گفتوگو، و به مشترکات دینی دعوتشان کند. سپس هر یک از پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز که مجالی براي انجام دادن این کار یافتند، به گونهاي جدي به آن پرداختند .
مذاهب اسلامی
مقصود از مذاهب اسلامی، آن دسته از مکاتب فقهی معروف اسلامی هستند که داراي نظام اجتهادي منسجم و مستند به کتاب و سنت می باشند .از نظر مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، این مذاهب فقهی به رسمیت شناخته شده عبارتند از : مذهب حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی از اهل سنت و مذاهب اثنی عشري و زیدي و بهره از شیعه و مذهب اباضی باقیمانده از خوارج – با تعدیل بسیار– است.
تقریب مذاهب اسلامی
مقصود از تقریب بین مذاهب اسلامی، بعد علمی و فرهنگی وحدت است و این پدیده تحقق نمی پذیرد مگر در مکانی واحد و به اجماع فقهاي بزرگ مذاهب اسلامی که از آراء و نظرات مذاهب آگاهی دارند و نیز مطرح کردن مسائل مورد اختلاف در جوي سالم و آرام و به دور از تعصب با رعایت اصل ادب و احترام ورزي متقابل و براساس تفاهم و تبادل نظرات و آراء براي دستیابی به حقایق و واقعیت هاي اسلامی در ابعاد علمی، کلامی، حدیثی، تفسیري، فقهی، اصولی و ... و سرانجام نشر، نتیجه این مباحث و مناظره ها در میان پیروان مذاهب است.
پیشینه وحدت و تقریب
سابقه وحدت اسلامی به آغاز دین اسلام برمیگردد که میان صحابه رسول خدا اختلاف و منازعه پیدا میشد و قرآن، مسلمانان را از آن منع میکرد. از جمله در جنگ احد، که خداوند در سوره آل عمران میفرماید: »واعتصموا بحبل االله جمیعاً و لاتفرقوا«، تأکید بر وحدت و پرهیز از اختلاف، دالّ بر وقوع تفرقه در بین آنهاست. تاریخ اسلام پس از رسول اکرم - ص - تا به امروز، شاهد اختلاف و تفرقه میان مذاهب اسلامی بوده است.
در واقع تاریخچه تقریب در بعد علمی، فرهنگی و عقایدي به اواخر سده سوم و پس از آن باز میگردد. عالمان در آن زمان، اهمیت مسأله را درك کرده و بر آن تأکید زیاد داشتهاند. تقریباً از اواخر سده سیزدهم به بعد، چند تن از علماي بزرگ، مسلمانان را به وحدت دعوت کردند که در میان آنان، مرحوم سید جمالالدین اسدآبادي و شاگردان او شاخصند. در حدود نیم قرن پیش در قاهره، مرکزي به نام »درالتقریب بین المذاهب الاسلامیه« تأسیس و به جاي وحدت یا اتحاد اسلامی که پیشتر بیان میشد، عنوان تقریب بین مذاهب را برگزیدند که گویاي حفظ مذاهب و نزدیکی آنهاست. در واقع جنبه مذهبی، علمی و فرهنگی آن پررنگتر از جنبه سیاسیاش است. هدف تقریب در نهایت ایجاد دوستی، الفت و محبت بین مسلمانان است .
پیشگامان و اهمیت تقریب مذاهب
تعداد مذاهبی که فقه اسلامی در بستر زمان به خود دیده است از اوایل قرن دوم تا نیمه قرن چهارم تعداد 38 مذهب بوده است .1 پس از قرن چهارم، عمده مذاهب باقی مانده عبارتند از :امامیه، حنفیه، مالکیه، شافعیه و حنبلیه. مطالعه در تاریخ اسلام، در زمان ائمه معصوم و شاگردان آن ها، گویاي آن است که آن بزرگواران گرچه اختلافات فکري با فقهاي مسلمین و ائمه مذاهب داشته اند، لیکن مراوده و مباحثه علمی و رابطه ي استاد و شاگردي همواره میان آنان برقرار بوده است. ما با افراد زیادي روبرو هستیم که از راویان مشترك میان شیعه و سنی هستند و بیش از ده هزار روایت، در کتب مهم اهل سنت، از اهل بیت آمده است.
در عصر بعد از ائمه نیز پیشگامان تقریب بزرگ شیعه مانند :شیخ مفید، سیدمرتضی، شیخ طوسی، علامه طبرسی - صاحب مجمع البیان - ، شهید اول، شهید ثانی، سیدجمال الدین اسدآبادي، سیدمحسن امین، عبدالحسین شرف الدین، آیت االله بروجردي، امام خمینی - ره - و ... داراي کرسی تدریس در فقه مذاهب مختلف اسلامی بوده و در آثار و کتاب هاي خود، شیوه ارائه مقارن فقه و کلام را رعایت کرده اند .
آنان ضمن پایبندي به مذاهب اهل بیت، هیچ گونه تعصبی در عرضه مطالب نداشته و نقل همه اقوال را شیوه خود ساخته اند و نیز با استدلال متین و عملی از آراي خود دفاع می کرده اند. اهمیت مسئله تقریب مذاهب بر کسی پوشیده نیست و همه از آن آگاهند و بدین جهت، عالمان پیشین از شیعه و سنی براي تحقق آن با بررسی مبانی فقهی، تفسیري و کلامی و بحث هاي علمی و مناظره ها از هیچ کوششی دریغ نکرده اند و فعالیت آن ها چشمگیر بوده و با تلاش خود، یکی از حماسه هاي با شکوه تاریخ اسلام را در بعد سیاسی، دینی، مذهبی و .... پدید آوردند.
نقش امام رضا - ع - در وحدت اجتماعی و تقریب مذاهب
با اندکی مطالعه در تعالیم اعتقادي و رفتاري امام رضا - ع - روشن می شود که هرچند ایشان موفق به تشکیل حکومتی نشدند، اما اداره امور جامعه بر مبناي وحدت و نیز نگاهی همراه با رحمت به غیرمسلمانان و نزدیک نمودن آنان به یکدیگر را جزء اساسی ترین برنامه هاي یک حکومت مطلوب و موفق می دانستند. سفر امام رضا - ع - به ایران گسترش شیعه را در برداشت اما در بحث کلان ایرانیها چه شیعه و چه سنی محبت خاصی به اهل بیت پیدا کردند و تغذیه فرهنگی مردم و ایجاد نگاه دقیق در مردم به اسلام و خنثی کردن سیاستهاي پر از مکر و فریبی که بنی عباس داشتند حرکت بزرگی بود.
ادیان دیگري در فضاي ایران آن روزگار بوده اند که رفت و آمدهایی میان نمایندگان ادیان مختلف وجود داشت امام رضا - ع - در بسیاري از مجامع با آنها به گفتگو پرداختند. این گفتگو حداقل دو نتیجه در برداشت یکی اینکه پیامآور یک رابطه مسالمتجویانه و همزیستانه با ادیان بود که تجربه ایرانیها هم این امر را میطلبید که بسیار تأثیرگذار هم بود. دوم اینکه منطق برتر، قويتر، مقتدرتر و عقلانیتر امام - ع - در مواجهه با ادیانی که بسیار به استدلالهاي به نفع دین خود مجهز بودند نشان داده شد.
