بخشی از مقاله
چکیده
نقش دین در حیات بشري و تفکیکناپذیري دین از عرصههاي مختلف زندگی دنیوي، موضوعی است که توجه بسیاري از اندیشمندان را به خود معطوف کرده است. متفکران دینی که براي دین نقشی پررنگ در زندگی بشري قائلند، همواره دلایل متعددي از بطن دین مبنی بر اثبات ادعاي خویش بیان نمودهاند. در مقابل، نظریهي »سکولاریزاسیون« که ادعاي جداانگاري دین و عرصههاي دنیوي را دارد، منکر هرگونه تأثیر دین بر امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادي، و ... است. در این نوشتار بر آنیم با نگاهی بروندینی و با تکیه بر مطالعات جامعهشناسانهي یواخیم واخ دربارهي دین، سست و بیپایه بودن نظریهي فوق را تبیین نماییم.
.1مقدمه
با پیشرفت تکنولوژي و بسط و توسعهي علم و فناوري، و با برآوردهشدن بسیاري از نیازهاي بشر با تمسک به روشهاي علمی، نقش دین در حوزههاي مختلف حیات بشري بهنحوي کمرنگ شده که شماري از اندیشمندان معتقدند، دین که امري تکبعدي و خنثی است هیچگونه تأثیري در زندگی انسان ندارد و بنابراین قائل به نظریهي جداانگاري دین و دنیا یا »سکولاریزاسیون« می- باشند. سکولاریسم که با تکیه بر خرد خودبنیاد و منقطع از وحی انسان و کافی دانستن علم تجربی در نیل به رستگاري، به سمت انسانمحوري و فردگرایی متمایل گردیده با گذر از تکالیف دینی، تنها حقوق طبیعی بشر را اصل و پایه قرار میدهد.
اما با توجه به تعاریف و اصول و مبانی سکولارها، نکتهي قابل تأمل این است که آیا قائلین به جداسازي و خصوصی سازي دین از سایر حوزهها دلیلی معتبر و موجّه برنظریهي خود دارند؟ یا این جداانگاري غیرعقلانی و تصنعی است؟ آیا دین مقولهاي تکبعدي است و براي دخالت در امور جامعهشناسانه فاقد هرگونه صلاحیت است؟ اینها پرسشهایی هستند که سعی داریم با استناد به نتایج علمی به دست آمده از رشتهي جامعهشناسی دین، براي آنها پاسخهایی مناسب و متقن بیابیم. در این پژوهش با استناد به مطالعات جامعهشناسانهي یواخیم واخ، تصنعی بودن این جداانگاري را روشن خواهیم ساخت.
.2 جامعهشناسی دین
ماکس وبر در تعریف »جامعهشناسی« در کتاب »اقتصاد و جامعه« این گونه مینویسد: »جامعه شناسی... علمی است که مبادرت به فهم تفسیري کنش اجتماعی میکند، تا از این رهگذر به تبیین علی روند و جلوههاي آن دست یابد. کنش عبارت از تمام رفتارهاي انسانی است که در آن فرد کنشگر، معناي ذهنی را به رفتارش نسبت میدهد. کنش در این معنا ممکن است مشهود یا صرفاً درونی و ذهنی باشد...کنش در صورتی اجتماعی است که به صرف معناي ذهنی که فرد یا افراد کنشگر به آن نسبت میدهند، رفتار دیگران را به حساب آورده و بر اساس آن جهتگیري شود.« - کرایب، 1382، - 94
اما جامعهشناسی دین یکی از رشتههاي مربوط به جامعهشناسی است که به نقش دین در جامعه میپردازد و از رشتههاي نو و جدیدي است که در قرن اخیر مورد توجه قرار گرفتهاست. براي مدت زمانی طولانی نظریه سکولاریزاسیون که پیشاهنگ آغاز جوامع سکولار بوده و عقاید و نهادهاي مذهبی را به حاشیه میراند بر اصول جامعهشناسی سایه افکنده بود و زدن برچسب جهل و یا بیماري ذهنی بر افراد معتقد به موجودات نادیدنی و مافوقطبیعی از اصول بدیهی در جامعهشناسی شمرده میشد.
اما در اوایل دههي 1980، این نظریات بهواسطهي مدارك مخالفی طرد شد؛ چرا که نتایج آماري نشان میداد که افراد متدین نسبت به بیدینان از سلامتی ذهنی بیشتري برخوردارند. در نتیجه گرایش به درك نحوهي تأثیرات دین در زندگی بشر زمینهاي براي ایجاد رشتهاي با نام »جامعهشناسی دین« ایجاد نمود. هارولد ریموس3 در دائرهالمعارف تجربهي دینی آمریکایی مدعی است که ایجاد رشتههاي جدید دانشگاهی مانند جامعه- شناسی، انسانشناسی و روانشناسی که در پایان قرن 19 در مطالعهي دین به کار گرفته شدند، در نهایت به ایجاد حوزههاي آکادمیک کمک کردند که دین یا مطالعات دینیاي را به وجود آورند که در اصل به مطالعهي آکادمیک دین اختصاص داشت.
او میگوید که مرز مشخصی بین این رشتهي جدید و طلایهداران آن _مطالعات دین محور_وجود دارد و هشدار میدهد که مطالعات دینی را نباید با آموزش دینی، که مانند الهیات از لحاظ ذاتی اعترافی است، اشتباه گرفت. به نظر وي هدف مطالعات دینی نه القاي آموزهها یا ارزشهاي دینی خاص است و نه تقویت تعهد و التزام دینی به یک سنت یا نهاد دینی. بنابراین مطالعات دینی نمیتواند مستلزم آموزش دین باشد بلکه میتواند چیزي دربارهي دین بیاموزد. - ویب4، 2005، - 99
در جامعهشناسی دین، جامعهشناس درصدد درك چگونگی تأثیر اعمال و اعتقادات دینی یک گروه خاص در جامعه میباشد و نیز در پی آن است که بداند این اعمال و اعتقادات دینی چگونه در ساختار اجتماعی مشارکت میورزند. جامعهشناس دین به بررسی مدرن و روشمند دین و جامعه میپردازد؛ یعنی با جستجوي قواعد و تنظیمات دین و جامعه، آنها را به عنوان شبکهها و نظامهاي به هم پیوستهي اندیشه، احساسات و رفتار مورد پژوهش قرار میدهد. این رشته محققان را قادر میسازد یا مجبور میکند که خود را از ادعاهاي هنجاري که از ناحیهي ادیان یا جوامعی که آنها را مطالعه میکنند تحمیل شده است جدا سازند و در نتیجه، جامعه- شناسی دین، محصول یکی از مسائل پرنفوذ خود یعنی دنیوي کردن اندیشه و سازمانهاي دین تلقی میگردد. - ویلسون5، - 1986
بنابراین میتوان با استفاده از نتایج علمی این رشته، فرایند سکولاریزاسیون و تبعات آن را مورد بررسی و نقد قرار داد. جامعهشناسی دین ادعاي بررسی علمی دین از زاویهي جامعهشناختی را دارد و دین را به صورت یک پدیدهي اجتماعی بررسی میکند. بیشتر دانشمندان روانشناسی و جامعهشناسی و نیز تحلیگران مسائل سیاسی و اجتماعی، معترفند که دین در زندگی فردي و اجتماعی انسان نقش سازندهاي داشته و دارد.
باید توجه داشته باشیم که جامعهشناسی دین با جامعهشناسی دینی تفاوت دارد و نباید با هم خلط شوند. جامعهشناسی دین بحثی بروندینی در باب دین است که بر اساس روشهاي تجربی و نظري جامعهشناسی انجام میگیرد و همهي امور دینی را نیز جزء جهان مادي و امور زمینی فرض میکند اما جامعهشناسی دینی بحثی دروندینی است که دست کم در یکی از ارکان خود از آموزههاي دین بهره میگیرد و در مقابل جامعهشناسی سکولار قرار دارد .
.1-2 موضوعات مورد بررسی در جامعهشناسی دین
»جامعهشناسی دین به یک موضع خاص نسبت به مسالهي حقیقت یا اعتبار داعیههاي مذهبی نیاز ندارد و علاقهي اصلیاش نیز پرداختن به چنین پرسشهایی نیست، بلکه تنها با این قضیه سر و کار دارد که باورداشتهاي مذهبی چیستند؟ و تحت چه شرایطی پدید میآیند؟« - همیلتون، 1381، - 19 در یک رهیافت جامعهشناختی نسبت به دین، مسائل مختلفی مورد مطالعه و تحلیل قرارمیگیرد. در این رشته، سازمانها و گروههاي دینی و گونهشناسی آنها، گونهشناسی فرهنگهاي دینی و کارکردهاي خاص و آداب و رسوم آنها، شکلگیري یا افول باورهاي غیرمعمول، تحولات ایمانی، جنبشها و نهضتهاي اجتماعی، هدایت و تبلیغ، و چگونگی مشارکت دینداران در جوامع دینی، جلوههاي اجتماعی دین، ویژگیهاي جوامع دینی، رفتار دینی، نسبت دین و ایدئولوژي و نظایر آن مورد مطالعه قرار می- گیرند.
هدف این رهیافت پاسخگویی به پرسشهایی است که دربارهي ارتباط متقابل دین و جامعه و تعاملات آنهاست؛ دین در یک جامعه چگونه عمل میکند؟ آیا به وجودآورندهي انسجام است یا افتراق؟ آیا اصولاً دین نهادي فردي است یا اجتماعی؟ نقاط ارتباطی دین و جامعه کجاست؟ نقش و رسالت دین در ادوار تاریخ بشر چیست؟ پاسخ به چنین پرسشهایی درنتایج مطالعات جامعهشناسان دین مشخص گردیده است.
