بخشی از مقاله
چکیده
طراحی شهری علم و هنری است چند وجهی که تمامی وجوه آن با مشارکت مردم شکل می گیرد. این مردم هستند که فضایی را نیازمند طراحی کرده و همین مردم جذب فضایی می شوند که به آن تعلق دارند و برایشان خاطره گذشته را تداعی می کند. زمانی که این همانی بوجود آید؛ مکانی شکل می گیرد که تک تک افراد با آن، تفکری از گذشته خود را تسکین می بخشند. نیز امروزه باز توسعه زمین هایی که در گذشته دارای کاربری هایی نظیر صنعتی و تجاری بوده و به علت تغییر در نیازهای انسان ها، به زمین هایی رها شده تبدیل شده اند؛ یکی از دغدغه های شهرسازان و برنامه ریزان شهری کشور محسوب می شود. این زمین ها که به علت سابقه کاربری خود، بعضا دارای آلایندگی های مختلف بوده و منشا مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی هستند، اراضی قهوه ای نامیده می شوند.
اراضی قهوه ای که از عصر صنعتی شدن در کلان شهرهای ما وجود دارند؛ بهترین مکان برای تداعی گذشته از دریچه آینده است و این امنیت است که شکل گیری و ثبات هر مکانی را تضمین می نماید. از این رو در این پژوهش با مرور توصیفی-تحلیلی ادبیات موضوع، اصول حاکم بر اراضی قهوه ای با تأکید بر مکان و امنیت محیطی شناسایی شده است و بر این اساس، پی به این مهم برده که اراضی قهوه ای هر منطقه، مکان یادمانی ذهن شهروند بوده که با بالا بردن امنیت محیطی می توان قلب مرده شهرها را به زندگی طراحی شده مردم بازگرداند.
مقدمه
در عصر حاضر، محیط های نامطلوب شهری که از جمله آن ها می توان به زمین های قهوه ای اشاره نمود؛ مشکلات بسیاری را برای امنیت شهروندان ایجاد کرده و در رشد آسیب های اجتماعی موثر بوده اند. با گسترش این آسیب ها، امنیت رنگ می بازد و بر میزان جرم افزوده می شود؛ مردم نیز در کنش های اجتماعی محتاطانه عمل می کنند و با هر اتفاقی ترس و دلهره آنان دو چندان می شود و در نتیجه احساس ناامنی می کنند. امنیت اجتماعی آرامش وآسودگی خاطری است که هر جامعه ای موظف است در زمینه های شخصی، اقتصادی، سیاسی و قضایی آن را برای جامعه و اعضای آن فراهم کند.
رویکرد پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی را می توان نوعی رویکرد هدفمند در جهت طراحی کارآمد و هوشمندانه مؤلفه های محیطی با بکارگیری بهینه محیط مصنوع در کاهش جرایم دانست که به طور موثری در بهبود کیفیت زندگی و افزایش میزان رضایتمندی شهروندی و در نتیجه بهبود رفاه اجتماعی جامعه نقش بسزایی دارد. در واقع پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی یک پیشنهاد روش شناسی است که بر اساس آن با بکارگیری طراحی مناسب و هدفمند محیط انسان ساخت، معماران و شهرسازان می توانند ترس از جرم و تبهکاری را کاهش داده و کیفیت زندگی را بهبود بخشند
در واقع هدف نظریه پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی، مشخص کردن شرایط کالبدی و محیط اجتماعی است که امکان و یا تسریع در ارتکاب جرم را فراهم می کند.
امروزه این رویکرد در زمینه ها و مقیاس های مختلف به طور مثال در مناطق مسکونی، تجاری، پارکینگ ها و حتی فضاهای عمومی شهر مورد پذیرش است؛ لذا محیط های شهری و فضای اطراف آنها نیز از این قاعده مستثنا نبوده و بنا به نیاز و عملکرد آن، این رویکرد قابل گسترش و تعمیم در این حوزه و مقیاس از فضای عمومی نیز می باشد. ازین رو در ادامه پس از شناسایی مفاهیم تحقیق، تدوین چارچوب طراحی شهری این مهم در دستور کار قرار گرفته است.
مفهوم شناسی
این تحقیق شامل سه محور اساسی توسعه میان افزای اراضی قهوه ای، مکان سازی و امنیت محیطی می باشد که در ادامه به مفهوم هر یک پرداخته شده است:
-1توسعه میان افزای اراضی قهوه ای
توسعه میان افزا یا توسعه از درون در حقیقت نوعی از توسعه است که برخلاف سایر سیاست های توسعه شهری، در بستر شهر موجود و با حضور ساکنان و شهروندان و واحدهای همسایگی صورت می پذیرد. این نوع از توسعه که دارای ابعاد قوی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی است؛ نه فقط یکی از کارهای فیزیکی کالبدی و شهرسازی است، بلکه موضوعی پیچیده و چندوجهی، میان بخشی و حتی فرابخشی است. در توسعه درونی، اراضی بایر و رها شده شهری به کار گرفته می شوند. کاربری های نامناسب و نامتناسب با زندگی امروزی شهری نظیر زندان ها، پادگان نظامی، کارخانجات و صنایع مزاحم در درون شهر اصلاح می شوند.
بدین ترتیب سطح معابر و شبکه های دسترسی، سطح فضای سبز و نظایر این ها به استانداردهای شهرسازی نزدیک می شوند. نیز نواحی از زمین که قبلا برای مقاصد صنعتی یا دیگر مقاصد استفاده می شود و آماده توسعه مجدد برای مقاصد مختلف است. در حقیقت زمین قهوه ای - بران فیلد - به قطعه زمینی گفته می شود که توسعه مجدد و استفاده دوباره از آن امکان پذیر است و در حال حاضر در آن زباله، مواد آلوده کننده آلاینده و یا زمینه ایجاد این موارد در آن وجود دارد.
2 -مکان سازی
با افزایش نارضایتی از یکنواختی و بی معنایی فضاهای شهری نیمه قرن بیستم تعدادی از نویسندگان، به موضوعات فضا و مکان به عنوان ابزاری اصلاحی پرداختند. موضوع مکان در واقع ارتباط بین نظام فیزیکی را با موضوعات انسانی مطرح می کند. تحقیق در مطالعات مکان، هم تجربی و هم پدیدارشناسانه می باشد و به طور گسترده ای، متدهای رفتار محیطی و مشاهده ای را همراه خود دارد. از دیدگاه رلف مکان ها انتزاجی از نظم طبیعی، انسانی و مراکز واضحی از تجربیات بلا واسطه از جهان هستند.
مکان ها کمتر از طریق موقعیت ها و اجتماعات منحصر به فرد تعریف شده اند بلکه بیشتر از طریق تمرکز بر تجربیات و مفاهیم استقرار خاص تعریف شده اند. مکان ها منابع مهمی برای هویت فردی و جمعی هستند و اغلب مراکز وجود انسانی هستند که مردم گره های عمیق روانشناسانه و حسی با آن می زنند. مقیاس تجربه مکان می تواند از یک گوشه اتاق تا یک قاره پهناور باشد اما مکان ها با هر مقیاسی از نهادهای کلی، ترکیبی از موضوعات طبیعی و مصنوع، فعالیت ها و عملکردها و معناست که به آن مفهوم می بخشند. رلف بیان می کند که خارج از این مؤلفه ها، معنا کیفیتی خاص از درون و تجربه داخل بودن است که مکان ها را از فضا متمایز می کند. برای رلف مکان ها پدیده تجربه شده از جهان زنده هستند و از اینرو با معنا، با اهداف واقعی و با فعالیت های مداوم کامل می شوند.
طراحی شهری اساسا درباره مکان سازی است؛ جایی که مکان ها تنها یک فضای خاص نیستند، بلکه همه فعالیت ها و رویدادها در آنجا ممکن می شوند. بنابراین می توان بیان نمود که تعیین جنبه ای از دگرگونی فیزیکی یک مکان با هدف بهبود کیفیت آن است. مکان های بهتر، کیفیت بهتر زندگی و جذابیت اقتصادی را در پی دارد.
-3رویکرد پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی - CPTED -
ایده اصلی این رویکرد در این است که محیط فیزیکینقشی مهم در وقوع جرم بازی می کند. این رویکرد عبارت است از: طراحی یا بازنگری در طراحی یک محیط به منظور کاهش جرم از راه های طبیعی، مکانیکی و دستورالعملی، چنانچه روشی چند جانبه برای کاهش جرم و در عین حال کاهش ترس از وقوع جرم است. این رویکرد طراحی فیزیکی را با نیازهای فیزیکی، اجتماعی و روانی ساکنان مطلوب آن فضا در هم آمیخته و محیطی را خلق می کند که در آن رفتار مطلوب مورد تشویق قرار گیرد و رفتارها و ساکنان نامطلوب دلسرد شوند.
بر این اساس رویکرد حاضر را می توان طراحی مناسب و بکارگیری بهینه محیط مصنوع در کاهش جرایم شهری دانست که در بهبود کیفیت زندگی و افزایش رضایت مندی شهروندی تأثیر به سزایی دارد. انستیتوی بین المللی جرایم، آن را طراحی و استفاده مناسب از محیط ساخته شده برای کاهش یا جلوگیری از جرایم و بهسازی کیفیت زندگی می داند.
علاوه بر این انجمن بین المللی پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی، آن را استفاده هوشمندانه از فضای ساخته شده در جلوگیری از جرایم در فرآیند طراحی و برنامه ریزی محیط مصنوع تعریف می کند. شورای ملی جلوگیری از جرایم نیز به استفاده هوشمندانه از محیط مصنوع در طراحی فضاهای شهری اشاره دارد که می تواند پتانسیل جرم خیزی مناطق را کاهش دهد. روزنامه بین المللی جلوگیری از جرایم، توجه به ایمنی و امنیت را مؤلفه ای اساسی در طراحی فضاهای شهری می داند، چرا که احتمال وقوع تجاوزات و جرایم را کاهش می دهد.
علاوه بر این کرو آن را راهی برای تحقق شهری ایمن می داند که از اقدامات پیشگیرانه از طریق طراحی و برنامه ریزی شهری برای کاهش احتمال تجاوز و جرایم شهری بهره می گیرد و سوزان آجوک به فرآیند "پیشگیری قبل از درمان" در احتمال وقوع جرایم اشاره می کند و یکی از رسالت های طراحی شهری و معماری را در کاهش پتانسیل های طبیعی جرم خیزی مناطق می داند.
بر این اساس می توان این رویکرد را یک ساز و کار در طراحی ساختار کالبدی شهر دانست که از کالبد شهر برای جلوگیری از ارتکاب جرایم و یا کاهش آن بهره می برد. این رویکر از آن جهت مهم است که باید علاج واقعه را قبل از وقوع کرد و این در حالی است که در جامعه امروز تنها به مجازات و تنبیه پس از وقوع جرایم التفات می شود؛ چنان چه انگار باید جرمی امکان وقوع یابد و سپس در پی ساز و کارهای قضایی به مساله جرم توجه شود. بانک جهانی نیز بر این باور است که این روش طراحی، این امکان را فراهم می کند تا شهروندان نماینده ای کلیدی در ایجاد امنیت خویش باشند که از مشارکت سازی اجتماعی در جلوگیری و کاهش جرایم بهره می برد.
بر این موضوع اتفاق نظر جمعی وجود دارد که رویکرد پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطیدر دو بعد کاهش حقیقی جرایم در محیط های شهری از یکسو و افزایش احساس ایمنی و امنیت فضایی در آن ها می تواند موثر واقع شود.
تدوین اصول و انگاره های طراحی
به منظور تدوین چارچوب عام طراحی شهری و اصول حاکم بر طراحی، کلید واژه های پژوهش در قالب معیارها، زیر معیارها و اصول نظم دهنده به طراحی از طریق انگاره های هر کلید واژه روی گمارده شده است. بر این اساس ابتدا اهداف و یا دیدگاه های مرتبط با هر کلید واژه بررسی و در نهایت با توجه به معیارهای موثر بر کلید واژه اصلی تحقیق - مکان سازی - ، چارچوب عام طراحی شهری که شامل اصول نظم دهنده به طراحی توسط توسعه میان افزای اراضی قهوه ای و پیشگیری از وقوع جرم از طریق طراحی محیطی می شود؛ ارائه شده است.
به منظور تدوین چارچوب عام طراحی شهری و اصول حاکم بر طراحی، کلید واژه های پژوهش در قالب معیارها، زیر معیارها و اصول نظم دهنده به طراحی از طریق انگاره های هر کلید واژه روی گمارده شده است. بر این اساس ابتدا اهداف و یا دیدگاه های مرتبط با هر کلید واژه بررسی و در نهایت با توجه به معیارهای موثر بر کلید واژه اصلی تحقیق - مکان سازی - ، چارچوب عام طراحی شهری که شامل اصول نظم دهنده به طراحی توسط توسعه میان افزای اراضی قهوه ای و پیشگیری از وقوع جرم از طریق طراحی محیطی می شود؛ ارائه شده است.
-1تدوین ویژگی های موثر بر طراحی از انگاره های توسعه میان افزای اراضی قهوه ای
هدف اصلی این مهم، توسعه مجدد و انطباق پذیر، نوسازی و ارتقای کیفیت فضایی در زمین های بلا استفاده و آلوده است. به طور کلی اهداف مطرح در این ایده، شامل موارد زیر می شود:
.1ارتقای رشد هوشمند که در برگیرنده کاهش رشد بی رویه فیزیکی شهرها و افزایش صرفه های اقتصادی است
.2ارتقای کیفیت های بصری و کالبدی سایت های آلوده و بلا استفاده و فضاهای شهری
.3ارتقای امنیت عمومی و سلامتی محیطی
.4افزایش و احیای مجدد فرصت های شغلی
.5افزایش سطح آگاهی عمومی در جامعه در خصوص ارتقای سطح اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در صورت توسعه مجدد این زمین ها
.6 به کار گرفتن سرمایه های بخش عمومی برای به تحرک واداشتن سرمایه های بخش خصوصی در توسعه مجدد، نوسازی و ارتقای کیفیت فضایی در زمین های بلا استفاده و آلوده
بنابراین ویژگی های توسعه میان افزای اراضی قهوه ای با استفاده از بررسی های صورت گرفته شامل موارد ذیل می باشد:
ضوابط و قوانین منطقه بندی، شرایط فیزیکی، دسترسی به خدمات پشتیبان، دسترسی به شبکه های ارتباطی، میزان آمادگی زمین جهت توسعه و عوامل اقتصادی
-2تدوین اصول نظم دهنده به طراحی از انگاره های مکان سازی
در زمینه مکان سازی، نظریات گوناگونی وجود دارد. داشتن یک مکان -یک مکان عمومی که نه محل کار است و نه منزل- دارای اهمیت بسیاری است؛ زیرا محیط بی طرفی را فراهم می آورد که در آن می توان گفتگو کرد، آسوده خیال بود و پاتوقی برای دوستان فراهم نمود.
در ادامه به معرفی برخی از این نظریات و دیدگاه ها پیرامون مکان، مکان سازی و نیز مدل های مرتبط با هر دیدگاه پرداخته می شود.
-1-2دیدگاه مکان راجر ترانسیک اساس این تئوری، طراحی فضایی شهر مبتنی بر درک خصوصیات
انسانی-فرهنگی فضای فیزیکی می باشد. اگر در اصطلاح فیزیکی و به طور انتزاعی، فضا یک زمین خالی محدود و هدفدار باشد که بالقوه اشیاء را از نظر فیزیکی بهم پیوند می دهد، زمانی مکان نامیده می شود که مفهومی نشأت گرفته از محتوای فرهنگی یا منطقه ای بیاید. مردم نیازمند به سیستم های نسبتاً پایداری از مکان ها هستند که بتوانند در آن، خودشان، زندگی اجتماعی و فرهنگیشان را رشد دهند. این نیازها به فضای ساخته دست انسان محتوای عاطفی می بخشند که نمود آن بیش از محتوای فیزیکی است. البته چارچوب فیزیکی و یا لبه های تعریف کننده این فضاها نیز دارای اهمیت بسزایی است.
چنانکه مارتین هیدیگر می گوید: "یک محدوده، چیزی نیست که در آن چیزی توقف کند بلکه همانطور که یونانیان تشخیص داده اند محدوده جایی است که از آنان چیزی نمود خود را آغاز می کند.
-2-2دیدگاه مکان مونت گومری مونت گومری 1998 اصول مکان سازی را با استفاده از مؤلفه های
مکان، فعالیت، فرم و تجسم می داند. از نظر وی این مؤلفه ها می توانند برای رسیدن به عناصر دقیق تر - کیفیت یا کاراکتر - که یک مکان خوب را می سازند، کمک کنند. او معتقد است که مکان های شهری موفق می بایست کیفیت را در 3 مؤلفه ضروری ترکیب کرده باشند: فضای فیزیکی، تجربه حسی و فعالیت. برای تسهیل مبادله اطلاعات، دوستی، کالا، فرهنگ، دانش، بینش، مهارت ها و هم چنین مبادله حمایت احساسی، فیزیکی و معنوی.
فعالیت: دانستن این مطلب مهم است که مکان های شهری تمایل دارند تا یک عرصه عمومی فعال تر باشند. سیستم فضایی که در آن ملاقات، حرکت و تبادل امکان پذیر است. عرصه عمومی در کنار فراهم ساختن شرایط برای زندگی اجتماعی همگانی، این امکان را برای مردم فراهم می آورد که در کنار نقش های اجتماعی به امور خصوصی خود نیز بپردازند. پس فضاهای عمومی چند عملکردی هستند و گونه های مختلف فضا و اهداف در آنها وجود دارد که شامل مکان ها و فضاهای ملاقات می شوند که خاطرات، آداب و رسوم و سنت های مشترک افراد را ارائه می کنند و به سمت معنا یا تجسم در مکان سازی سوق می دهند.
