بخشی از مقاله
چکیده: رقابت پذیری معیاری کلیدی برای ارزیابی درجه موفقیت کشورها، صنایع و بنگاهها در میدان های رقابت سیاسی، اقتصادی و تجاری به حساب میآید، بدین معنی که هر کشور، صنعت یا بنگاهی که از توان رقابتی بالایی در بازارهای رقابتی برخوردار باشد، میتوان گفت که از رقابت پذیری بالاتری برخوردار است. همچنین ایجاد فضای رقابتی در جامعه و ارتقای سطح رقابت پذیری داخلی و بین المللی، زمینههای لازم برای ورود به فرآیند جهانی شدن را فراهم میآورد - کونانی، پورگراوندی و گراوند، 1392، . - 2 بدین جهت مقاله حاضر با توجه به اهمیت و جایگاه صنعت داروسازی به لحاظ اثرگذاری بر سلامت جامعه و نیز سودآوری در عرصه جهانی تلاش دارد رقابت پذیری بین المللی صنعت داروسازی ایران را با استفاده از شاخص های جدید رقابت پذیری مورد برآورد و بررسی قرار دهد.
در این راستا از شاخصهای ایستا و پویای تجارت درون صنعت، اعم از شاخص موزون گروبل و لوید به همراه تفکیک تجارت درون صنعت به تجارت درون صنعت افقی و عمودی و شاخصهای نسبی برولهارت و اظهر و الیوت، در دوره زمانی 1375-91 استفاده شده است. برای این منظور از آمار و اطلاعات سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران از طریق تبدیل کدهای 8 رقمی HS به کدهای 6 رقمی برای تمامی گروه کالاهای صنعت داروسازی استفاده شده است.
بر اساس نتایج به دست آمده، تجارت درون صنعت بخش داروسازی در سطح بسیار پایینی قرار داشته و قسمت عمدهی این تجارت را تجارت درون صنعت عمودی تشکیل داده است. همچنین بر اساس نتایج شاخصهای پویایتجارت درون صنعت، علیرغم روند نسبتاً رو به رشد تجارت درون صنعت حاشیه ای، میزان تغییرات تجارت درون صنعت در طی زمان بسیار ناچیز و اندک بوده و به طور کلی رقابت پذیری این صنعت بسیار پایین و پرنوسان میباشد.
مقدمه
بحث رقابت پذیری بحث جدید و تازهای نیست و امری است که برای مدت مدیدی بر تفکرات تجارت بین الملل حاکم بوده است. به طور کلی می توان رقابت پذیری را قابلیتها و توانمندیهای کسب و کار، صنعت، منطقه و کشور دانست که میتوانند آنها را حفظ کنند تا در عرصه رقابت بینالمللی نرخ بازگشت بالایی را در فاکتورهای تولید ایجاد کرده و نیروی انسانی خود را در وضعیت نسبتاً بالایی قرار دهند.
به بیانی دیگر، رقابت پذیری توانایی افزایش سهم بازار، سوددهی، رشد ارزش افزوده و ماندن در صحنه رقابت عادلانه و بین المللی برای دورهای طولانی است . - Porter, 1990 - در واقع کشورهای جهان همواره با مسائل رقابت پذیری و تجارت خارجی مواجه هستند، اما تنها، کشورهایی میتوانند در حل مشکلات صادرات و واردات موفق باشند که با توجه به اهداف بلند مدت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود برنامه معینی را طراحی نمایند. قابل ذکر است که حجم وسیعی از مبادلات جهانی را تجارت درون صنعت تشکیل میدهد.
تجارت درون صنعت - 1 IIT - صادرات و واردات هم زمان کالاهای مشابه، میان کشورهایی است که دارای سطح توسعه یافتگی مشابهی میباشد - راسخی، . - 1387 در واقع تجارت درون صنعت زمانی به وقوع میپیوندد که یک کشور اقلام کالایی مشابه را به طور همزمان صادر و وارد نماید. مصرف کنندگان کالا در کشورهای مختلف با سلیقهها و ترجیحات متفاوت، کالاها را به عنوان جانشین نزدیک یکدیگر در نظر میگیرند و آنها را به صورت متفاوت تقاضا میکنند.
به بیان دیگر، در این تجارت، کالاهای یکسان اما با کیفیت و خصوصیات متفاوت، در دو کشور مبادله میشوند . - Jing, 2009 - بنابراین تجارت درون صنعت به دلیل اینکه حجم تجارت را افزایش میدهد، عامل مهم و تاثیرگذاری در راستای جهانی شدن محسوب میشود و توجه به آن در سطوح مختلف یک کشور به جهت گسترش سهم کشور از تجارت جهانی ضروری میباشد. از سوی دیگر، دارو به لحاظ اثرگذاری بر سلامت از مهمترین کالاها در تجارت دنیای امروز بشر است.
در تولید اکثر محصولات صنعت داروسازی از فناوری ساخت بالایی استفاده میشود به طوری که این صنعت جزء صنایع بالادستی و دانش بنیان طبقه بندی میگردد و به واسطه تخصصی بودن، تیراژ تولید مشخص و استفاده از تجهیزات ساخت فناوری بالا، تولیدات این صنعت ارزش افزوده بالاتری در مقایسه با تولیدات سایر صنایع با فناوری پیشرفته دارند. همچنین اغلب واحدهای تولیدی این صنعت فاقد آلایندگی زیست محیطی در فرآیند تولید خود هستند - موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی،1392، . - 3 به همین دلیل امروزه صنعت داروسازی جزء صنایع مهم و پرسود جهان محسوب می شود .
ولی در ایران با وجود آن که صنعت دارو در سال های اخیر در بین کشورهای آسیایی رشد قابل ملاحظه ای داشته و نیز با توجه به آن که کشور ما، اکنون جزو 5 کشور اول تولیدکننده دارو در آسیا به حساب میآید، اما کمتر از 0/3 درصد بازار داروی جهان را در اختیار دارد - تحسیری،1392، قلمبر، . - 1391 در سه دهه گذشته مسئولین اذعان داشته اند که بیش از % 95 از داروهای مورد نیاز کشور، توسط صنایع داروسازی داخلی تامین میگردد و تنها حدود % 4 از داروهای مورد مصرف از شرکت های دولتی و غیر دولتی وارد سیستم درمان کشور میشود.
با وجود این ادعا، طبق آمار نامه دارویی کشور، تنها حدود درصد55 از ارزش بازاری کشور در اختیار تولیداتِ حاصل از صنایع داروسازیِ کشور است که آن نیز رو به کاهش می باشد و تامین حدود 45 درصد از داروهای مورد نیاز کشور از طریق واردات مستقیم آن ها صورت میگیرد. همچنین وابستگی صنعت دارو برای تأمین مواد اولیه و واسطه جهت تولید دارو در داخل کشور و حفظ سهم درصدیِ55 شرکت های داروسازیِ داخلی، در حدود 99 درصد است - دفتر مطالعات اجتماعی مجلس شورای اسلامی، . - 1391 ازاین رو بررسی رقابت پذیری صنعت داروسازی کشور بر اساس شاخص های تجارت درون صنعت ضروری می نماید.
به طور کلی هدف از برآورد و بررسی این شاخص ها، تشخیص و تحلیل تجارت دوطرفه - متفابل - درصنعت داروسازی به منظور بهبود و ارتقاء کیفیت تولیدی و صادراتی این محصولات در عرصهی جهانی و رفع نیازهای داخلی کشور و شناخت موانع موجود در این عرصه و نیز کاهش هرچه بیشتر وابستگی کشور به صادرات غیر نفتی میباشد. همچنین با توجه به اینکه محاسبات صورت گرفته بر اساس دادههای گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان داده است که سهم دارو از صادرات غیر نفتی در سال 1391، 0/37 درصد است و با توجه به سهم 0/46 درصدی سال 1381 روند نزولی داشته است در این راستا مطالعه حاصل به دنبال پاسخگویی به سوالات زیر می باشد:
- 1 ایران تا چه حد توانسته است در صنعت استراتژیک دارو به مزیت های رقابتی دست پیدا کند؟
- 2 آیا تجارت درون صنعت بخش داروسازی در سطح پایینی قرار دارد؟
- 3 آیا تجارت درون صنعت در صنعت داروسازی در طی زمان در حال رشد می باشد؟
مبانی نظری تجارت درون صنعت
پدیده تجارت درون صنعت که سهم زیادی از تجارت جهانی را به خود اختصاص داده است، از حدود سه دهه گذشته وارد ادبیات تجارت بین الملل شده است. این پدیده کهاصولاً بر اساس تئوری های مرسوم تجارت بین الملل قابل توضیح نمیباشد، توسط مدل های تجارت درون صنعت توضیح و پیش بینی شده است. با توجه به عدم توانایی تئوریهای سنتی در توضیح این پدیده، تجارت درون صنعت قابل ملاحظه، میتواند دارای آثار سیاستی معنادار نیز باشد، زیرا با بررسی تجارت درون صنعت یک کشور، در واقع ساختار صنعتی اقتصاد آن کشور، مورد توجه و ارزیابی قرار میگیرد. در ادبیات مربوط به تجارت درون صنعت، نخستین مطالعات حول محور تجارت درون صنعت مربوط به بالاسا2 - 1965 - و گروبل و لوید - 1975 - 3 است.
در ادامه پیرامون این نوع از تجارت، از اواخر دهه 1970، نظریه های جدید از سوی کروگمن4 1980 - ،1979 و - 1981، لانکاستر - 1980 - 5 و هلپمن - 1981 - 6 ارائه شد که هدف آن ها، توضیح پدیده تجارت درونصنعت در کشورهای پیشرفته صنعتی بود. همچنین اقتصاددانان بعدی، نظیر براندر - 1981 - 7 براندر و اسپنسر - 1985 - 8 ، این نظریه را بر پایه فروض بازدهی فزاینده نسبت به مقیاس و رقابت ناقص گسترش دادند. براساس این نظریه ها پدیده تجارت درون صنعت، در نتیجه تمایز محصول در بازارهای رقابت ناقص - رقابت انحصاری - و وجود صرفه جویی های ناشی از مقیاس بروز میکند . - Veermani, 2003 -
پیشینه تجربی تحقیق
هر چند مطالعات داخلی و خارجی مشابهی در این زمینه انجام شده است، اما مطالعه حاضر اولین مطالعه ای است که با یک روش متفاوت از مطالعات قبلی و با استفاده از محاسبه شاخص های ایستا و پویای تجارت دورن صنعت، رقابت پذیری در صنعت داروسازی ایران را مورد بررسی قرار داده است. در این راستا، کوکیجیت و سن - 2006 - 9 با محاسبه شاخص گروبل و لوید، به بررسی تجارت درون صنعت - IIT - در تجارت خارجی ترکیه با شریک اصلی تجاری اش، اتحادیه اروپا - 10 EU - در 33 گروه عمده صنعتی از جمله محصولات دارویی پرداخته و نشان دادند رشد تجارت درون صنعت میان ترکیه و اتحادیه اروپا گویای این است که پایه های صنعتی ترکیه به طور چشمگیری در حال تغییر از محصولات با فناوری پایین به صنایع با فناوری بالا است - . - Kocyigit and Sana,2006
پرادهان11نیز در سال 2006 با استفاده از داده های کمیته تحقیق و توسعه دارویی به بررسی روند رشد و رقابت پذیری بین المللی صنعت داروسازی در هند طی دوره زمانی 1970-2006 پرداخت و نشان داد که سیاست های استراتژیک دولت از عوامل اصلی و مهمی است که صنعت داروسازی هند را از یک واردکننده صرف و توزیع کننده دارو و محصولات دارویی به یک مولد نوآوریِ مبتنی بر مقرون به صرفه بودنِ داروهای با کیفیت تبدیل کرده است - . - Pradhan,200 6
همچنین المدا و ورلا12 - 2010 - با استفاده از گزارش رقابت جهانی13 و مدل الماس رقابت پذیری پورتر14 در سال های 2001 ،2004 و 2007، عوامل موثر بر رقابتپذیری در صنعت داروسازی را در کشورهای با سطوح مختلف رقابت پذیری بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که از بین عوامل موثر در مدل الماس رقابت پذیری، عوامل درونی نظیر زیرساختها، بهرهوری، نوآوری و نیروی کار متخصص بیشترین تاثیر را بر رقابت پذیری شرکتهای دارویی دارد .
- Olmeda and Varela, 2012 - در ایران نیز محمود زاده و همکاران - 1391 - با محاسبه شاخص انتقال سهم بازار - 15 - SSA ، طی بازه زمانی 2000-2010، میزان رقابتمندی ایران در صادرات دارو را مورد بررسی قرار دادند. بر اساس نتایج این محققین صنعت داروی ایران از نظر واکنش به تغییر در تقاضای جهانی دارای پیشرفت ولی از نظر اثر رقابتمندی و اثر ساختاری دچار پسرفت بوده است - محمودزاده، کریمی و حسن پور، . - 1391
روش پژوهش
در پژوهش حاضر با استفاده از شاخص های ایستا و پویای تجارت درون صنعت، رقابت پذیری صنعت داروسازی ایران مورد بررسی و برآورد قرار گرفته است. برای این منظور از شاخص موزون گروبل و لوید برای تمام گروه کالاهای صنعت داروسازی استفاده شده است ولی از آنجایی که شاخص گروبل و لوید، تمایزی میان انواع تجارت درون صنعت قایل نمیشود، تفکیک تجارت درون صنعت بر اساس شاخص انواع تجارت فونتاگن و فردنبرگ - 16FF - به تجارت درون صنعت افقی - که شاخصی برای اندازه گیری مزیت رقابتی محسوب شده و فشار رقابتی بر کالاهای صادراتی صنعت موردنظر را نشان میدهد - و تجارت درون صنعت عمودی - که بیشتر به تئوری های سنتی مبتنی بر مزیت نسبی به ویژه تفاوت در موجودی و شدت عامل مرتبط است - انجام شده است.
