بخشی از مقاله
چکیده
یکی از به روز ترین مباحثی که طی سالهای اخیر در زمینه ارزیابی توسعه یافتگی مطرح است، اندازه گیری سطح شادکامی در جوامع می باشد، هر یک از نهادهای متصدی مدیریت توسعه در جهان متناسب با مبانی معرفتی و تلقی خود از شادی به طراحی شاخص های به این منظور نظیر »شاخص شادی ون هوون«، »شاخص سیاره شاد«، »شاخص شادی ناخالص ملی«، و »شاخص جهانی شادی« پرداخته اند که هر کدام از این شاخص ها بر مبنای مؤلفه های مختلفی به اندازه گیری سطح شادکامی در جوامع می پردازند. آنچه در طراحی این شاخص ها نقش اصلی را ایفا می نماید عناصری هستند که طراحان آن به عنوان عوامل مؤثر در شادی برشمرده اند.
مقاله پیش رو پس از اشاره ای به مفهوم شادی از نظر اسلام با بهره مندی از آیات و روایات به بررسی عوامل مؤثر در کاهش و یا افزایش سطح شادی افراد و جوامع در منابع اسلامی می پردازد. سپس با تقسیم بندی این عناصر در چهار دسته »مؤلفه های اعتقادی«، »مؤلفه های اخلاقی«، »مؤلفه های عبادی« و »مؤلفه های طبیعی یا مادی« با تمرکز بر روی »مؤلفه های مادی یا طبیعی مؤثر در سطح شادکامی« بیش از 20 متغیر در این زمینه معرفی نموده و به گردآوری مستندات روایی آنها می پردازد. نتایج این پژوهش می تواند بستر خوبی برای سیاستگذاری های مبتنی بر افزایش سطح شادی مردم در جوامع اسلامی و به ویژه جمهوری اسلامی ایران مورد استفاده قرار گرفته و بستر ساز پژوهش های موسع دیگری در زمینه تحلیل انتقادی شاخص های موجود اندازه گیری سطح شادکامی در جوامع و طراحی شاخص های بومی به همین منظور باشد.
مقدمه
جان هلی ول2 اقتصاددان کانادایی و مدیر موسسه تحقیقات پیشرفته کانادا که از طراحان اصلی »شاخص جهانی شادی«3 شادی«3 است در فصل دوم از آخرین گزارش جهانی شادی تحت مطلبی با عنوان »چرا یک شاخص نه؟« در تبیین چرایی اقدامشان در طراحی یک شاخص جدید علی رغم وجود شاخص های دیگری نظیر »شاخص شادی ون هوون«، »شاخص سیاره شاد«، »شاخص شادی ناخالص ملی« و... تاکید می کند که هر یک از این شاخص ها با توجه به رویکرد سازمان سفارش دهنده یا طراحی کننده آن از مؤلفه های مختلفی تشکیل می شوند که وزن دهی به این مؤلفه ها نیز به شدت تحت تأثیر همین رویکرد قرار دارد و در نتیجه مشاهده می کنیم که شاخص های مختلف رتبه بندی های مختلفی از سطح شادی در کشورهای جهان ارائه می نمایند.
برای نمونه »شاخص شادی ناخالص ملی«1 به عنوان یکی از شاخص هایی که به اندازه گیری سطح شادکامی جوامع می پردازد، از 33 نماگر و 124 متغیر تشکیل شده است که در 9بُعد شادی را اندازه گیری می نمایند. این شاخص سطح شادکامی در جامعه را تحت تأثیر مؤلفه هایی نظیر درآمد خانوار، دارایی ها، کیفیت مسکن، سواد، صلاحیت تحصیلی، ساعات کاری، ساعات خواب، رابطه با جامعه، خانواده، هیجانات مثبت، هیجانات منفی، معنویت و ... می داند - کارما یورا و همکاران؛ . - 2012 یا »شاخص سیاره شاد«2 که یکی دیگر از شاخص های بین المللی در این زمینه است سطح شادکامی جامعه را متأثر از عواملی نظیر انتشار CO2، تولید ناخالص داخلی سرانه، درجه صنعتی شدن و شهرنشینی، تراکم جمعیت، و ... می داند - بنیاد اقتصاد نوین؛ . - 2012
آنچه در این مقاله به عنوان سوال اصلی با استفاده از روش »تشکیل خانواده حدیثی- « که یکی از روش های معتبر در زمینه حدیث پژوهی است - مورد بررسی قرار خواهد گرفت نظر اسلام در مورد عوامل مؤثر در سطح شادکامی افراد و به تبع آن جوامع است. به عبارت بهتر در این پژوهش دنبال پاسخ به این سوال خواهیم بود که عوامل کاهنده یا فزاینده شادی از نظر اسلام چه عناصری هستند؟
نگاه اسلام به شادمان بودن و شادی خواهی، نگاه به یک نیاز فطری در انسان است - عابدینی، احمد؛ - 1390 و برای همین هم، وقتی می خواهد مردم را به کارهای نیک، خودسازی، اصلاح و تهذیب نفس دعوت کند، وعده می دهد که روزی می آید که شما خیلی شاد خواهید بود - مصباح یزدی، محمد تقی؛ . - 1383 با مراجعه به آیات و روایاتی که به موضوع شادی پرداخته اند می بینیم که نگاه اسلام به شادی با تلقی غرب از این مفهوم دو تمایز جدی دارد که منجر به ارائه یک دسته بندی جدید از انواع شادی بر مبنای نگاه اسلامی می شود.
نخست آنکه بر خلاف نگاه محدود و مادی غرب، اسلام شادی را در دو افقاُخروی و دنیوی تعریف می نماید و ضمن تقسیم شادی به ممدوح و مذموم، مؤمنین را به بهره مندی و تلاش در راستای کسب شادی های دنیوی پسندیده تشویق می نماید و دیگر آنکه در نگاه دین به شادی، منشأ آن اهمیت به سزایی دارد؛ که غرب به این موضوع هیچ توجهی ندارد. اسلام با رد شادی های کاذب که منشأ های غیر حق دارند، بر شادی هایی تاکید و تشویق می نماید که از بستر های سالم ناشی شده باشند. مطابق این نگاه شادی از منظر اسلام عبارت از سه نوع شادی» اُخروی«، »شادی دنیوی ناپسند یا مذموم« و »شادی دنیوی پسندیده یا ممدوح« می باشد.
گرچه در این پژوهش به دنبال تبیین انواع شادی از منظر اسلام و بررسی مصادیق آن در منابع روایی نیستیم،1اجمالاً بیان می کنیم که با بررسی نگاه اسلام به مفهوم شادی به نظر می رسد نزدیک ترین و قابل پیگیری ترین نوع شادی به آنچه از این مفهوم مورد نظر غرب است - با تمام تمایزات جدی که این مفهوم از نگاه غربی و اسلامی دارد - ، »شادی دنیوی پسندیده« است که بالا تر رفتن سطح آن در افراد و به تبع آن جامعه به عنوان یک نیاز فطری مورد تایید اسلام بوده و برای دستیابی به آن توصیه هایی بیان نموده است. بنابراین آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت عوامل مؤثر در »شادی دنیوی پسندیده« هستند که از این پس با عنوان عوامل مؤثر در »شادکامی« به تبیین آنها خواهیم پرداخت.
عوامل مؤثر در سطح شادکامی
با جستجو در منابع دینی در می یابیم که اسلام عوامل و خواستگاه های شادی در انسان را منحصر در عوامل طبیعی یا مادی نمی داند و با توصیه هایی در ابعاد مختلفی نظیر »اعتقادی«، »اخلاقی« و »عبادی« سعی نموده است از همه ظرفیت های انسانی برای بالا بردن سطح شادی افراد استفاده نماید. با نگاه به متغیرهایی که از روایت استخراج می شود و در ادامه آنها را تشریح خواهیم نمود، خواهیم دید که اگر در صدد سنجش سطح شادکامی جامعه باشیم قابل اندازه گیری ترین و در دسترس ترین مؤلفه ها همان مؤلفه های مادی یا طبیعی شادی افزا هستند که در ادامه آنها را معرفی خواهیم نمود و تمرکز اصلی این پژوهش نیز روی همین دسته از مؤلفه ها قرار خواهد داشت.
مؤلفه های اعتقادی
مؤلفه های اخالقی
عوامل مؤثر در شادی دنیوی پسندیده
مؤلفه های عبادی
مؤلفه های طبیعی یا مادی
